مى‌كرديد؟» اين حقايق را نمى‌بايد به مسخره گرفت زيرا حقايقى هستند بس عظيم و آينده بشر با آنها سر و كار دارد.

چه وقت منافق مجرم مى‌شود

[66] چون عذاب خدا فراز آيد و منافقان مورد بازخواست قرار گيرند، آن گاه زبان به پوزش مى‌گشايند.

/ 215 لا تَعْتَذِرُوا قَدْ كَفَرْتُمْ بَعْدَ إِيمانِكُمْ إِنْ نَعْفُ عَنْ طائِفَةٍ مِنْكُمْ نُعَذِّبْ طائِفَةً بِأَنَّهُمْ كانُوا مُجْرِمِينَ‌ عذر مياوريد. پس از ايمان كافر شده‌ايد.

اگر از تقصير گروهى از شما بگذريم گروه ديگر را كه مجرم بوده‌اند عذاب خواهيم كرد.» گروه اول عفو خواهند شد زيرا يا در واقع توبه كرده‌اند، يا جرمشان اندك بوده. اما گروه دوم كه در عناد و نفاق خود پاى بر جاى بوده‌اند مجرم‌اند و بايد به جزاى جرايم خود برسند.

[67] اين امر بدان معنى نيست كه نفاق ذاتا جرم نيست. هرگز، نفاق از زمانى آغاز مى‌شود كه شخص به گروه منافقان پيوندد و شريك اعمال آنان شود و تحت تأثير القائات آنان قرار گيرد. از اين رو است كه مى‌فرمايد

الْمُنافِقُونَ وَ الْمُنافِقاتُ بَعْضُهُمْ مِنْ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمُنْكَرِ وَ يَنْهَوْنَ عَنِ الْمَعْرُوفِ وَ يَقْبِضُونَ أَيْدِيَهُمْ‌ مردان منافق و زنان منافق همه همانند يكديگرند. به كارهاى زشت فرمان مى‌دهند و از كارهاى نيك جلو مى‌گيرند و مشت خود از انفاق در راه خدا مى‌بندند.» در اين حال به هيچ كار مثبتى نمى‌پردازند و جز به ظواهر نمى‌نگرند. خداى تعالى است كه كارها را بر حسب مشيت خويش مى‌گرداند و با علم و حكمت خود جهان را اداره مى‌كند ولى منافقان اين معنى فراموش كردند و يا خود را به غفلت زدند. با فراموش كردن خدا دين خدا را هم به چيزى نگرفتند. و چون عذاب خدا به‌