معیار زهد

واگذار نمودن انسان به خویشتن خطر گمراهی و بی‌راهگی را به دنبال دارد. همچنین با سلیقه خویش دین داری نمودن نیز خطر کژراهگی را در پی خواهد داشت. که انسان دچار افراط و تفریط شده و از راه مستقیم که وی را به مقصد می‌رساند، منحرف خواهد شد.
در معیارهای دین همین نکته مورد نگر است. زیرا اگر فهم و اندیشه‌ی صحیح از تعالیم دینی نباشد کژراهگی انسان را از هدف بازخواهد داشت. دین که انسان را به زهد و تقوا فرامی‌خواند، معیار آن را شفاف ساخته تا انسان سالک با چشمی باز راه را ببیند و به مقدار توان خود راه را بپیماید. همان گونه که راه را باید از دین آموخت، روش پیمودن راه را نیز باید از دین آموخت.
افراط و تفریط و برداشت‌های ناروا باید به معیارهای صحیح بازگشت داده شود. در مورد زهد برخی بر این پندارند که دوری از مواهب دنیا، عزلت و بی‌تعهدی نسبت به خانواده و امور اجتماعی زهد است! این برداشت بیگانه از معارف دینی است. زهد را قرآن در دو جمله شفاف معنا می‌نماید. از دیدگاه قرآن زهد آن است که انسان وابسته به دنیا نباشد. و معیار آن هم این است که اگر آنچه از دنیا در اختیار دارد از او گرفته شود، اندوهناک نگردد و اگر از دنیا چیزی به کف آورد، مسرور نگردد، لکی لا تأسوا علی ما فاتکم و لا تفرحوا بما آتاکم. [1] .
سیدالساجدین علیه‌السلام نیز در توضیح زهد به همین آیه توجه می‌کند و می‌فرماید: زهد همین است که آیه بیان می‌کند، و ان الزهد فی آیة من کتاب الله لکی لا تأسوا...، [2] «زهد در یک آیه از کتاب خدا معنا شده است». آنگاه در گفتار دیگر خویش معیار رفتار انسان زاهد را این گونه توضیح می‌دهد: راضی بودن به آن مقدار نعمتی که خدای سبحان در اختیار تو نهاده معیار زهد است، یا ابن آدم ارض بما آتیتک تکن من ازهد الناس، یا ابن آدم اعمل بما افترضت علیک تکن من اعبد الناس یا ابن آدم اجتنب مما حرمت علیک تکن من اورع الناس. [3] «بر آنچه خدا به تو نعمت داده راضی باشی، زاهدترین مردم خواهد بود، و آنچه خدا بر تو واجب نموده انجام بده، عابدترین انسان خواهی بود. از آنچه خدا بر تو حرام نموده دوری کن باتقواترین انسان خواهی بود». در این گفتار کوتاه معیار عبادت، زهد در دو محور خلاصه شده است.انجام وظایف واجب و دوری از گناه. اگر کسی همین دو را مراقبت کند، زاهدترین و عابدترین انسان‌ها خواهد بود. از این نگر زهد این نیست که کسی از کار و زندگی دست شسته، با تهجد در شب، و روزه در روز از همه امور دوری گزیند. این رفتارها نوعی رهبانیت است که در دین نکوهش شده است. راه تقوا و زهد را قرآن و عترت شفاف و درخشان بیان نموده‌اند. دیگر رفتارها از این نوع معارف دینی تحمیل پیش داوری و بدور از حقایق دینی است.
البته سخن امام سجاد علیه‌السلام بدین معنا نیست که زاهد روزه مستحبی نگیرد و یا در شب به تهجد و شب زنده‌داری نپردازد، هرگز! بلکه سخن حضرت معیار اصلی در زهد انجام وظایف واجب، و دوری گزیدن از حرام است. گرچه کسی توان‌مند بوده و بخواهد این راه را بهتر و بیشتر با انجام مستحب، یا دوری از مکروه و... بپیماید؛ راه بر وی گشوده است.
سخن امام به این معناست که کسی نباید با ترک وظایف واجب شخصی و خانوادگی و اجتماعی خویش به عبادت خشک و بی‌روح و بی‌معنا بپردازد. و یا دامن خود را به انواع گناهان آلوده سازد. آنگاه با دوری از مسؤولیت اجتماعی و فردی خویش، با زاهد نمایی بخواهد جبران نماید! اینها زهد نیست. لیکن اگر کسی در کنار انجام وظایف به مراتب برتر دست‌رسی پیدا کند، بیرون از حقیقت زهد نخواهد بود. همان گونه که رفتار حضرت گواه صادق این حقیقت است که شب و روزش به تهجد و روزه‌داری سپری می‌شد. این اندیشه سید ساجدین علیه‌السلام اصلاح کژراهگی‌هایی است که بسیاری با پندارهای خویش از این نوع معارف دینی بر خویش بسته‌اند. این اندیشه اصلاح کژراهگی‌ها صوفی مآب، اخباری‌گری، رهبانیت، و تهجدهای خشک و بی‌روح و بی‌معنا می‌باشد. رفتاری که بر پنداری باطل پایه نهاده می‌شود و با آویخته‌ها و پیرایه‌ها که بافته‌های ذهنیت‌های غلط به بدنه دین می‌آویزند. و دین معقول را توأم با خرافات و پندارها و پیرایه‌ها می‌نماید. اندیشه زلال زین العابدین پیراهش این گونه آویخته‌ها از دامن دین است. امام هر گونه بهانه را از دست بهانه جویان می‌رباید. اندیشه امام سجاد علیه‌السلام ارائه الگو معیار شفاف و پایدار و ماندگار از زهد، عبادت و تقواست که این گونه واژه‌ها هماره دست آویز برخی کج‌اندیش قرار می‌گیرد. این تحلیل‌ها از کوثر وحی الهی از عرش برین خدا سرچشمه می‌گیرد که این گونه اندیشه زلال و شفاف و پایدار در تعالیم دینی ارائه می‌نماید.
پی نوشت ها:
[1] حدید، 23.
[2] تحف العقول، ص 278.
[3] بحار، ج 75، ص 139.
منبع: امام سجاد الگوی زندگی؛ حبیب الله احمدی؛ فاطیما؛ چاپ دوم 1384 .