شناخت عدالت‌

از برجسته‌ترین سخنان دلاویز امام علیه‌السلام این حدیث شریف است که عدالت و درستکاری انسان را تعریف کرده و می‌فرماید: «اذا رأیتم الرجل قد حسن سمته، و هدیه، و تمادی فی منطقه، و تخاضع فی حرکاته، فرویدا لا یغرنکم، فما أکثر من یعجزه تناول الدنیا، و رکوب الحرام منها، لضعف بنیته، و مهانته، و جبن قلبه، فنصب الدین فخا له، فهو لا یزال یختل الناس بظاهره فان تمکن من حرام اقتحمه، و اذا وجدتموه یعف عن المال الحرام فرویدا لا یغرنکم، فان شهوات الخلق مختلفة، فما اکثر من یتأبی عن الحرام و ان کثر، و یحمل نفسه علی شوهاء قبیحة، فیأتی منها محرما، فاذا رأیتموه کذلک فرویدا لا یغرنکم حتی تنظروا عقدة عقله، فما اکثر من ترک ذلک اجمع ثم لا یرجع الی عقل متین، فیکون ما یفسده بجهله اکثر مما یصلحه بعقله... فاذا وجدتم عقله متینا فرویدا لا یغرنکم حتی تنظروا ایکون هواه علی عقله، أم یکون عقله علی هواه؟ و کیف محبته للریاسة الباطلة و زهده فیها؟ فان فی الناس من یترک الدنیا للدنیا، و یری أن لذة الریاسة الباطلة أفضل من ریاسة الأموال و النعم المباحة المحللة، فیترک ذلک أجمع طلبا للریاسة، حتی اذا قیل له اتق الله اخذته العزة بالأثم فحسبه جهنم و بئس المهاد، فهو یخبط خبط عشواء، یقوده أول باطله الی أبعد غایات الخسارة، و یمد به بعد طلبه لما لا یقدر فی طغیانه، فهو یحل ما حرم الله، و یحرم ما أحل الله لا یبالی ما فات من دینه اذا سلمت له الریاسة التی قد شقی من أجلها فأولئک الذین غضب الله علیهم و لعنهم و أعد لهم عذابا ألیما. و لکن الرجل کل الرجل الذی جعل هواه تبعا لأمر الله، و قواه مبذولة فی قضاء الله، یری الذل مع الحق أقرب الی عز الأبد مع العز فی الباطل، و یعلم أن قلیل ما یحتمله من ضرائها یؤدی الی دوام النعیم فی دار لا تبید، و لا تنفد، و أن کثیرا ما یلحقه من سرائها ان اتبع هواه یؤدی به الی عذاب لا انقطاع له، و لا زوال، فذلک الرجل تمسکوا به، و اقتدوا بسنته،و الی ربکم توسلوا به، فانه لا ترد له دعوة، و لا یخیب من طلبه...» [1] . «هر گاه کسی را دیدید که ظاهرش و راه و رفتارش نیکوست و زیاد حرف می‌زند [2] و در حرکاتش کرنش دارد، پس مواظب باشید که مبادا شما را بفریبد، زیرا چه بسیار کسانی هستند که به خاطر ضعف و زبونی و سستی اراده و بزدلی از دسترسی به دنیا و ارتکاب محرمات آن عاجزند، بنابراین از راه دینداری وارد می‌شوند و مردم را با ظاهر خود فریب می‌دهند،و اگر دستشان به حرام برسد ابا ندارند و اگر دیدید که از مال حرام خودداری می‌کنند پس مواظب باشید که مبادا شما را بفریبند، زیرا که تمایلات مردم مختلف است؛ چه بسیارند کسانی که از مال حرام، هر چند که فراوان باشد، دوری می‌کنند ولی خود را به کارهای سخت و ناروا وا می‌دارند و از آن راه مرتکب حرام می‌شوند وقتی چنین کسان را دیدید پس مواظب باشید که مبادا فریبتان دهند، تا ببیند که چقدر پایبند عقلند، و چقدر فراوانند کسانی که تمام اینها را ترک کرده و با وجود آن از عقلی استوار بهره ندارند و فسادی را که از روی نادانی مرتکب می‌شوند بیشتر از کار شایسته‌ای است که با عقل خود انجام می‌دهند، بنابراین در مورد چنین فردی، هرگاه عقل او را نیز استوار یافتید مواظب باشید تا شما را گول نزند مگر این که ببیند (چگونه است) آیا با هوای نفس در برابر عقل ایستاد، و یا با عقل همراه شده و در برابر هوای نفس ایستاده است؟ و علاقه‌اش نسبت به ریاست باطل و پارساییش در این باره چگونه است؟ زیرا که در میان مردم کسانی هستند که در دنیا و آخرت زیانکارند، دنیا را به خاطر دنیاخواهی ترک می‌کنند، و لذت ریاست باطل را بالاتر از تسلط بر اموال و نعمتهای مباح و حلال می‌دانند و تمام اینها را به خاطر ریاست ترک می‌کنند، تا آن جا که اگر به ایشان بگویند: از خدا بترسید! عزت تؤام با گناه ایشان را در خود گرفته و در این صورت جهنم آنان را بس است و بد جایگاهی است. پس کورکورانه به ره خود ادامه دهند گامهای اول خلافکاریشان آنان را به دورترین سرانجام زیانکاری بکشد، در نتیجه حرام خدا را حلال و حلال خدا را حرام می‌شمارند، از این که چیزی از دینشان را در برابر سلامت ریاستشان از دست بدهند، باکی ندارند؛ ریاستی که به خاطر آن خود را نگونبخت کرده‌اند. چنین کسانی هستند که مورد خشم و لعن خدایند و خداوند عذابی دردناک برای ایشان فراهم ساخته است.
اما مرد کامل، آن مردی است که هوای نفسش را تابع فرمان خدا ساخته و تمام نیرویش را در راه قضای الهی صرف کند و خواری در راه حق را به عزت ابدی نزدیکتر تا عزت در راه باطل می‌داند، و می‌داند که رنج و رحمت اندکی را که در دنیا متحمل می‌شود او را به نعمت جاودانه در سرایی می‌رساند که کهنگی و زوال ندارد. و براستی بیشتر خوشیهایی که به او می‌رسد اگر به پیروی از هوای نفس باشد به عذابی ناگسستنی و بی‌پایان می‌انجامد، پس به دامن چنین مردی در دنیا چنگ بزنید و از روش او پیروی کنید، و نزد پروردگارتان به او متوسل شوید، زیرا خداوند به خاطر وی هیچ دعایی را رد نمی‌کند و هیچ درخواست کننده‌ای را ناامید نمی‌گرداند.»
هدف این سخن امام علیه‌السلام، شناخت عدالت است که از بالاترین ملکات نفسانی است زیرا بدین وسیله، مقام انسان بالا می‌رود و از گرفتاریهای مادی و فریبها و خواسته‌های نفسانی بطوری آزاد می‌شود که هیچ یک از انگیزه‌های شر و فساد نمی‌تواند بر او غلبه پیدا کند. بعضی از فقها به این حدیث استناد جسته‌اند و گفته‌اند فقیهی که متصدی مرجعیت عامه می‌شود لازم است که او بالاترین مراتب عدالت را داشته باشد. [3] . این حدیث بطور آشکار دلالت دارد بر این که شناختن مرد عادل کامل در جهت ورع و تقوایش باید به کنجکاوی دقیق و بررسی کامل مستند باشد، نه به نگرش گذرا و سطحی، از جمله:
الف - بی سر و صدا بودن، که دلیل بر عدالت و تقوا نیست.
ب - خود را ظاهر الصلاح ساختن، که این نیز دلیل عدالت نمی‌باشد زیرا گاهی ممکن است از روی دغلبازی و نفاق باشد، دین را وسیله رسیدن به آرمانها و مطامع و خواسته‌هایش قرار دهد بعد از این که دید از راههای دیگر به اینها نمی‌رسد از وسیله دین استفاده کند.
ج - خودداری از مال حرام، این نیز دلیل تقوا نمی‌شود، زیرا گاهی ممکن است شخصی خود را به این کار وا دارد و از آن در راه رسیدن به آرزوها و هدفهایی که هیچ ارتباطی به دین ندارد استفاده کند. اما وسایلی که بدان وسیله کمال ورع و درستکاری و دینداری شخص کشف می‌شود عبارت است از:
الف - عقل انسان بر هوای نفس و تمایلاتش غلبه کند.
ب - دل به ریاست باطل نبسته و از آن دوری کند که این خود از استوارترین نشانه‌های عدالت و تقواست.
ج - پیروی از اوامر الهی و تسلیم کامل به فرمان خدا به گونه‌ای که تمام نیروهایش را متوجه رضای خدا و تقرب به او کند، این است آن عدالت واقعی که از اندیشه و تفکر و ایمان شخص سرچشمه می‌گیرد.