ثابت فرزند قیس بن خطیم، منسوب به «ظفر» بود که شاخه‌ای از اوس است. به گفته ابن اثیر وی جزو اصحاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بود و در زمان خلافت معاویه درگذشت. پدرش قیس بن خطیم از شاعران عصر جاهلیت بود که به کفر باقی ماند. وی قبل از هجرت پیامبر به مدینه، از دنیا رفت.
ثابت از یاران امیرالمؤمنین علیه‌السلام گردید و در جنگ جمل، صفّین و نهروان حضرت علیه‌السلام را همراهی کرد و سه فرزندش عمرو، یزید و محمد در واقعه حرّه کشته شدند، و فرزند دیگرش عدی بن ثابت از «راویان ثقه» به شمار می‌رود. [1] .
هم چنین ثابت در اُحد و تمام غزوه‌های بعد از آن در رکاب رسول اللَّه صلی الله علیه و آله بود و به نقلی در غزوه اُحد، دوازده زخم برداشت. ثابت در زمان خلافت امیرمؤمنان به ولایت مدائن منصوب شد و تا زمان حکومت معاویه زندگی کرد. [2] .
خطیب از عبداللَّه بن عماره نقل می‌کند: ثابت بن قیس، مردی قوی و قاطع بود که به حضرت علی علیه‌السلام علاقه‌مند و همواره نسبت به آن حضرت وفادار ماند و در خدمت آن حضرت فداکاری‌هایی بسیاری کرد و امیرالمؤمنین علیه‌السلام هم به او اعتماد داشت و او را بر حکومت مدائن منصوب کرد. او تا زمان ورود «مغیرة بن شعبه» والی مدائن بود و بر آن جا حکومت می‌کرد و معاویه همواره از موقعیتش بیمناک بود. [3] .