چون در مرحله اوّل نبرد، سپاه قریش فرار کردند، و افراد تحت فرماندهی عبداللَّه بن جبیر به منظور جمع آوری غنایم، جنگی منطقه استقرار خود را رها کردند، گرچه عبداللَّه فرمان صریح پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم را به یادشان آورد ولی آنان ترتیب اثر نداده و بیش از 40 نفرشان از تپّه سرازیر شده به دنبال جمع آوری غنایم رفتند.
خالد بن ولید با گروهی سواره نظام که در کمین آنان بود، به آنان حمله کرد و پس از کشتن آنان از پشت جبهه به مسلمانان یورش برد و این همزمان شد با بلند شدن پرچم آنان توسّط یکی از زنان قریش به نام عمرة بن علقمه، که جهت تشویق سربازان قریش به میدان جنگ آمده بودند.
از این لحظه، وضع جنگ به کلّی عوض شد؛
آرایش جنگی مسلمانان به هم خورد؛
صفوف آنان از هم پاشید؛
ارتباط فرماندهی با افراد قطع گردید و مسلمانان شکست خوردند و حدود هفتاد نفر از مجاهدین اسلام، از جمله حمزة بن عبدالمطلّب و مصعب بن عمیر، «یکی از پرچمداران ارتش اسلام»، به شهادت رسیدند.
از طرف دیگر، چون شایعه کشته شدن پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم در میدان جنگ توسّط دشمن پخش گردید، روحیه بسیاری از مسلمانان متزلزل شد و در اثر فشار نظامی جدید سپاه شرک، اکثریت قریب به اتّفاق مسلمانان عقب نشینی کرده و پراکنده شدند، و در میدان جنگ افرادی انگشت شمار در کنار پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم ماندند و لحظات بحرانی و سرنوشت ساز در تاریخ اسلام فرا رسید.
اینجا بود که نقش بزرگ علی علیه السلام به عنوان تنها مدافع خستگی ناپذیر نمایان گردید، زیرا علی علیه السلام با شجاعت و رشادتی بی‌نظیر در کنار پیامبر شمشیر می‌زد و از وجود مقدّس پیشوای عظیم الشّأن اسلام در برابر یورشهای مکرّر فوج‌های متعدّد مشرکان حراست می‌کرد.
ابن اثیر در تاریخ خود می‌نویسد:
پیامبر اسلام صلی الله علیه وآله وسلم گروهی از مشرکین را مشاهده کرد که آماده حمله بودند، به علی علیه السلام دستور داد به آنان حمله کند، علی علیه السلام به فرمان پیامبر به آنان حمله کرد و با کشتن چندین تن موجبات فرار آنان را فراهم ساخت.
پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم سپس گروه دیگری را مشاهده کرد و به علی علیه السلام دستور حمله داد و علی علیه السلام آنان را کشت و متفرّق ساخت.
در این هنگام فرشته وحی به پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمود:
این نهایت فداکاری است که علی علیه السلام از خود نشان می‌دهد.
رسول خدا فرمود:
او از من، و من از او هستم،
در این هنگام صدایی از آسمان شنیدند که می‌گفت:
لا فَتی اِلاَّ عَلِی، لا سَیفَ اِلاَّ ذُو الْفَقار
«جوانمرد شجاعی چون علی علیه السلام‌و شمشیری چون ذوالفقار وجود ندارد».
ابن ابی الحدید نیز می‌نویسد:
هنگامی که غالب یاران پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم پا به فرار نهادند، فشار دسته های مختلف دشمن به سوی پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم بالا گرفت.
دسته‌ای از قبیله بنی کنانه، و گروهی از قبیله بنی عبد مناة، که در میان آنان چهار جنگجوی نامور به چشم می‌خورد، به سوی پیامبر یورش بردند.
پیامبر به علی علیه السلام فرمود:
حمله اینها را دفع کن.
علی علیه السلام که پیاده می‌جنگید، به آن گروه که پنجاه نفر بودند، حمله کرده و آنان را متفرّق ساخت.
آنان چند بار مجدّداً گرد هم جمع شده و حمله کردند، باز هم علی علیه السلام حمله آنان را دفع کرد.
در این حملات، چهار نفر قهرمان مزبور و ده نفر دیگر که نامشان در تاریخ مشخّص نشده است به دست علی علیه السلام کشته شدند.
جبرئیل به رسول خدا صلی الله علیه وآله وسلم گفت:
راستی که علی علیه السلام فداکاری می‌کند، فرشتگان از فداکاری او به شگفت آمده‌اند.
پیامبر صلی الله علیه وآله وسلم فرمود:
چرا چنین نباشد، او از من و من از او هستم.
جبرئیل گفت: من هم از شما هستم.
آنگاه صدایی از آسمان شنیده شد که مکرّر می‌گفت:
لا سَیفَ اِلاَّ ذُوالفَقار وَلافَتی اِلاَّ عَلِی
ولی گوینده دیده نمی‌شد.
از پیامبر سؤال کردند که: گوینده کیست؟
فرمود: جبرئیل است. [1] .