قرينه ديگر بر اين مطلب كه جمله (فَتَولّى عَنْهُم) است كه به معنى «از آنان دورى گزيد» اگر بناى مذاكره با آنان بود خوب بود كه قبل از آنكه دور شود با آنها سخن بگويد.

پاسخ

اوّلاً: اصل مسلّم در ميان عقلا در باب محاوره، تفهيم مخاطبى است كه با او سخن مى گويند خواه ديگرى هم از آن بهره مند شود يا نه، نه اين كه مخاطب ظاهرى، نمايى بيش نباشد، و هدف واقعى تفهيم ديگران گردد، يك چنين خطاب، جنبه استثنايى دارد، و تا قرينه اى بر اين كار نباشد، حمل سخن بر اين منوال، بر خلاف اصل مسلّم در باب محاوره و خلاف ظاهر آيه مى باشد، و در تفسير آيه و سخن، هر گوينده اى بايد از اصول مسلّم عقلايى در محاوره پيروى كرد، تا دليلى بر عدول از آن در كلام باشد.

ثانياً. فرض مى كنيم كه آيه مورد بحث از قبيل «إيّاك أعنى و اسمعى يا جاره» است و به تعبير سؤال كننده از سنخ آيه هاى (وَ لا تَحْسَبَنَّ الّذينَ قُتِلُوا فِى سَبِيلِ اللّهِ). و يا (لَئِنْ أَشْرَكْتَ لَيَحْبَطَنَّ عَمَلُكَ) مى باشد. كه ظاهر خطاب به پيامبر، و مقصود واقعى ديگران است.

باز آيه گواه بر مقصود مى باشد، زيرا در مَثَل «إيّاك أعنى»، و همچنين در دو آيه، مخاطب هاى ظاهرى به طور حقيقى مورد خطابند، هر چند هدف اصلى از اين خطاب حقيقى، تفهيم ديگران است، درست است كه مخاطب در «مَثَلْ» هرگز بر خلاف ميل او كارى انجام نمى دهد، ويا خدا مى داند كه شركى از پيامبر سر نخواهد زد، ولى اين علم قطعى، سبب نمى شود كه آنان مورد خطاب واقع نشود.

بلكه اين علم قطعى سبب مى شود كه خطاب در آنان توقف نكند بلكه وسيله گردد، كه خطاب از نظر ملاك و مناط ديگران را نيز بگيرد.