نام کتاب : فرهنگ تشريحى اصطلاحات اصول نویسنده : ولایی، عیسی جلد : 1 صفحه : 88
نص: كلمه يا كلامى است كه معناى آن معلوم بوده و احتمال معنى ديگر در
آن نباشد.
ظاهر: كلمه يا كلامى است كه معناى آن معلوم باشد، و احتمال معناى
ديگر هم داشته باشد، ولى آن احتمال ضعيف باشد.
مجمل: كلمه يا كلامى كه معناى آن معلوم نبوده، بلكه مردد بين دو يا
چند احتمال باشد، و ندانيم كه گوينده كدام را اراده كرده است.
درصورتىكه لفظى ظاهر در معنايى باشد، و احتمال خلاف ما بدون دليل
باشد. با اجراى اصالة الظهور به همان ظاهر پايبند خواهيم بود؛ و اين اصل نيز بر
شنونده و گوينده حجت است.
انديشمندان اصولى مىگويند: برگشت ديگر اصول لفظيه به اصالة الظهور
است، و همين دليل بر اهميت اصل ظهور است. به اين بيان كه در مورد اصالة الحقيقه
مىگوييم لفظ با احتمال اراده مجاز ظاهر در حقيقت است، و ظاهر حجت است. همچنين در
مورد اصالة العموم مىگوييم لفظ با احتمال تخصيص ظاهر در عموم است؛ و در مورد
اصالة الاطلاق نيز مىگوييم لفظ با احتمال تقييد ظاهر در اطلاق و كلام با احتمال
تقدير ظاهر در عدم تقدير است.
هرگاه از يك كلمه معنايى، و از ضميرى كه به آن رجوع مىكند معناى
ديگرى اراده گردد، مىگويند «استخدام» كرده است. «اصالة عدم الاستخدام» اصلى است عقلايى كه در گفتگو و
محاورات مردم جارى مىگردد. زيرا اصل بر اين است كه مردم در گفتگوى خود چنين عملى
را مرتكب نشوند. و از ضمير، همان معنى را اراده كنند كه از مرجع آن ضمير اراده
كردهاند. از جمله مباحثى كه در «عام و خاص» مطرح است، اين است كه اگر به دنبال عام ضميرى آيد كه آن ضمير
به بعضى از افراد عام برگردد، آيا چنين عملى موجب مىشود كه گفته شود: آن عام
تخصيص خورده و منظور از عام همان مقدارى است كه از ضمير اراده شده يا خير؟ مثلا در
قرآن مىفرمايد: زنان مطلقه بايد به مدت سه قرء (طهر) عده نگهداشته باشند ... و
شوهرانشان سزاوارتر به رجوع به آنان هستند. [2] در اين آيه كلمه «المطلقات» جمع داراى الف و لام است، و جمع محلى به «الف و لام» افاده عموم مىكند. پس حكم به عده به مدت سه طهر براى تمام
زنان مطلقه است. چه زنان مطلقهاى كه طلاق آنان رجعى باشد، و چه آنانى كه به طلاق
بائن مطلّقه شده باشند. امّا ضمير «بعولتهنّ» شامل زنانى مىگردد كه طلاق رجعى گرفته باشند. زيرا در طلاق رجعى است
كه حقّ تقدم در رجوع با شوهر است. بنابراين درصورتىكه ضمير «بعولتهن» فقط به رجعيات
برگردد آيا عام تخصيص خواهد خورد يا خير؟ اگر بگوييم عام تخصيص مىخورد در نتيجه
بايد گفت آيه در مقام بين عده زنانى است كه مطلقه به
[1] . فوائد الاصول، ج 2، ص 552؛ اجود التقريرات، ج 2، ص 492.