اشاعره مدعى آن هستند، زيرا نزاع اشاعره و عدليه از نظر مفهوم، در اختلاف و يا اتحاد طلب و اراده نيست. توضيح اينكه بين اشاعره و معتزله و اماميه در تكلم خداوند اختلاف وجود دارد. معتزله و اماميه معتقدند تكلم بارى از صفات فعل است، زيرا تكلم خداوند به‌معناى ايجاد صوت در موجودات است، پس حادث است.

امّا اشاعره معتقدند تكلم بارى‌تعالى از صفات ذات است، پس قديم است. اشاعره در توجيه سخنان خود مى‌گويند: منظور از كلام، كلام لفظى نيست، بلكه كلام نفسى است كه صفات نفسانى متكلم است، و آن كلام نفسى منشأ كلام لفظى خواهد بود (كلام لفظى حاكى و معلول آن كلام نفسى است).

معتزله در جواب اشاعره مى‌گويند: كلام يا اخبار است و يا انشاء، و آنچه كه در نفس متكلم در حين اخبار (خبر دادن) وجود دارد، علم است. و آنچه كه در حين انشاء است، يا اراده است (اگر انشاء امرى باشد.) و يا كراهت. (اگر انشاء نهيى باشد.) طبعا مراد از تكلم بارى‌تعالى كه صفتى از صفات الهى است، نمى‌تواند علم يا اراده و يا كراهت باشد. [1]

بدين ترتيب اختلاف اشاعره و معتزله در اثبات صفات نفسانى (در قبال علم و اراده و كراهت) و انكار آن است. معتزله مى‌گويند: منشأ كلام لفظى علم يا اراده و يا كراهت است، و اشاعره مى‌گويند:

صفات نفسانى است كه منشأ كلام لفظى و امر و نهى است. پس اختلاف بين آنان لغوى نيست تا اشعرى بگويد طلب انشايى مغاير با اراده نفسانى است. و يا معتزلى مدعى عينيّت باشد. زيرا اين تغاير اظهر من الشّمس است، به‌دليل آنكه اختلاف و نزاع آنان كلامى و مذهبى است. مشاجره آنان در اين است كه قرآن كه كلام خداست، آيا حادث است يا قديم؟ [2]

21. اراده تشريعى‌

اراده تشريعى در مقابل اراده تكوينى است. اراده تكوينى عبارت است از اينكه فردى به‌گونه‌اى شخصى و مباشره‌اى تصميم بگيرد بر ايجاد چيزى، مثل اراده الهى بر خلقت عالم، و اراده انسان بر غذا خوردن يا دويدن.

اما اراده تشريعى عبارت است از تصميم بر ايجاد كارى توسط شخص ديگر با اراده و اختيار او، مثل اراده الهى بر انجام عبادات توسط بندگان با اراده و اختيار خود آنان.

سؤال: آيا تفكيك اراده الهى از مرادش ممكن است يا خير؟

جواب: در اراده تكوينيه تخلف اراده الهى از مراد محال است. زيرا لازمه چنين تخلفى عجز الهى از ايجاد مراد خواهد بود. در حالى كه خداوند قادر به تمام امور است. امّا در اراده تشريعيه نه تنها تخلف محال نيست، بلكه ممكن نيز خواهد بود. زيرا عصيان بندگان نسبت به خداى متعال،