«مگر در موارد ضرورت» به‌عنوان مخصّص آن را استثناء كرده است. خداوند مى‌فرمايد: «همه انسان‌ها در خسارت و زيان هستند مگر آنان كه به خدا ايمان آورده و نيكوكار شدند و به درستى و راستى و پايدارى در دين يكديگر را سفارش كردند.» [1] «إِلَّا الَّذِينَ آمَنُوا ...»* مخصّص است.

410. مخصّص عقلى‌

به مبحث «مخصّص لبّى» رجوع شود.

411. مخصّص لبّى‌

به مخصّصى كه در لفظ و كلام نباشد «مخصّص لبّى يا عقلى» گويند. مثل اجماع و عقل. ميرزاى قمى و علّامه حلّى معتقدند: كه آيات قرآنى به‌وسيله «اجماع» تخصيص خواهد خورد. همانند تخصيص حكم زنا به‌وسيله اجماع. توضيح اينكه: در قرآن حد زن و مرد زناكار صد ضربه تازيانه تعيين شده است. [2] در حالى كه علما متفقا مى‌گويند اگر زن و مرد زناكار برده و عبد باشند حدّ مزبور نصف مى‌شود يعنى پنجاه تازيانه در حق آنان جارى مى‌شود. [3]

تخصيص آيات قرآنى با «عقل» نيز مورد قبول علّامه حلّى و غزالى است. آنان مى‌گويند، در قرآن آمده است: خداوند خالق همه چيزهاست. [4] و اين آيه به‌وسيله حكم عقل تخصيص خورده است زيرا ذات و صفات خداوند مخلوق او نيست. [5]

412. مخصّص لفظى‌

هر دليل لفظى‌اى كه دايره عام را به تنگنا بكشد، به آن مخصّص لفظى گويند. مثال: خداوند مى‌فرمايد: «انسان‌ها همه زيان‌كارند الّا مؤمنين» [6] در اصل 37 قانون اساسى آمده است: «اصل برائت است، و هيچ‌كس از نظر قانون مجرم شناخته نمى‌شود مگر اينكه جرم او در دادگاه ثابت گردد.» و همانند ماده 976 قانون مدنى: اشخاص ذيل تبعه ايران محسوب مى‌شوند: 1. كليه ساكنين ايران به استثناى اشخاصى كه تبعيت خارجى آنها مسلم باشد ... عبارت «الّا» در آيه و مگر اينكه جرم او ...

در جمله دوم و «به استثناى اشخاصى كه ...» در جمله سوم مخصّص لفظى هستند.