نام کتاب : فرهنگ تشريحى اصطلاحات اصول نویسنده : ولایی، عیسی جلد : 1 صفحه : 255
كارهاى خود مىخواهى اين مرد انصارى را در تنگنا قرار دهى. [1]
مرحوم نائينى مىگويد: ضرر در مورد اضرار عمدى و غير عمدى است، ولى
ضرار شامل اضرار عمدى است، و چنانچه در مقابل هم قرار گيرند، «ضرر» زيان زدن غير ارادى است، و «ضرار» به ضرر زدن
ارادى اطلاق مىشود.
[2]
3. «لا» على الاصول در
معناى حقيقى خود براى نفى جنس است، و در سر هر جملهاى كه به كار رود دلالت مىكند
كه آنچه بعد از «لا» قرار مىگيرد به كلّى در عالم خارج وجود ندارد،
مثل لا رجل فى الدار يعنى هيچ مردى در خانه نيست. بنابراين ظاهر عبارت «لا ضرر و لا ضرار» اين است كه در عالم خارج در اسلام ضرر وجود ندارد.
آيا واقعا چنين است؟ در حالى كه خود شاهد هستيم كه در عالم خارج ضرر وجود دارد. به
همين دليل در معنى كردن اين جمله بين فقها اختلاف بروز كرده است، كه تنها به چهار
ديدگاه اشاره مىشود: اول، شيخ مرتضى انصارى مىگويد: «لا» در جمله لا ضرر
«لاى» نفى جنس حقيقى نيست، بلكه بايد كلمهاى را تقدير
گرفت و آن «حكم» است. پس جمله در واقع چنين است، «لا حكم ضررى» يعنى حكم ضررى در اسلام نيست. در اسلام احكامى كه موجب ضرر
و ضرار باشد وجود ندارد، به ديگر سخن خداوند راضى به ضرر بندگانش نيست، چه آن ضرر
از جانب خدا باشد يا از جانب انسانها نسبت به هم. [3] دوم: آخوند خراسانى مىگويد: جمله لا ضرر نفى
حكم به لسان نفى موضوع است. به ديگر سخن موضوعاتى كه داراى احكامى هستند اگر
عناوين اوليه آنها باعث ضرر باشند، حكم آن برداشته مىشود. [4] مثلا وقتى مىگوييم وضو واجب است، وضو «موضوع» و «وجوب» حكم است. يا وقتى گفته مىشود، بيع لازم است.
بيع «موضوع» و لزوم «حكم» است. سوم: امام
خمينى مىگويد: «لا» در روايت «ناهيه» است. يعنى در
اين حديث «لا» در معناى مجازى استعمال شده است. پس معناى حديث
مىشود: ضرر و ضرار در اسلام حرام است. [5] چهارم: مرحوم نراقى مىگويد: «لا» در معناى اصلى خود استعمال شده با اين قيد كه ضرر در حديث، ضرر تدارك
و جبران نشده است. يعنى ضرر غير متدارك در اسلام وجود ندارد، و شارع با اين حكم
افراد را ملزم به جبران ضرر كرده است. يعنى هركسى كه موجب ضرر و زيانى نسبت به غير
بشود بايد آن را جبران كند. لذا اضرار به غير موجب ضمان است مثل اتلاف و غصب. [6] توضيح بيشتر جهت تبيين
ديدگاه شيخ انصارى و آخوند خراسانى اين است كه آخوند خراسانى مىگويد:
حديث لا ضرر نفى حكم به لسان نفى موضوع كرده است. مثلا وقتى مىگويد:
«ربا بين پدر و فرزند
[2] . منية الطالب، ج 2، ص 199، فحاصل الفرق بين الضرر و الضرار
أنه لو كان حكم او فعل يلزم منه الضرر من دون تعمد فهو الضرر و اما ان كان عن قصد
الى ورود الضرر و تعمّد عليه فهو الضرار.