نام کتاب : فرهنگ تشريحى اصطلاحات اصول نویسنده : ولایی، عیسی جلد : 1 صفحه : 233
كلّى را دارد، برخلاف قاعده فقهيه كه صلاحيت استنتاج حكم جزئى را هم
دارد. 2. مسئله اصولى مفيد به حال مجتهد بوده و مقلّد از آن بهرهاى ندارد، برخلاف
قاعده فقهيه كه نتيجه آن مفيد به حال مقلّد بوده و مجتهد نيز مىتواند براساس آن
فتوى صادر كند. [1] گرچه شيخ مرتضى
انصارى و آقا ضياء عراقى در تفاوت بين قاعده اصولى و فقهى نظر ديگرى دارند كه
بهدليل طولانى شدن از ذكر آنها خوددارى مىشود. [2]
هرگاه در انجام دادن عملى شك كرده باشيم در حالى كه زمان آن گذشته
باشد، و يا وارد جزء ديگر شده باشيم. «قاعده تجاوز» مىگويد: به شك خود اعتنا نكن.
مثال 1. آفتاب طلوع كرده و من شك دارم آيا نماز صبح را به جا
آوردهام يا خير؟ با اعمال قاعده تجاوز حكم مىكنم كه نماز صبح را خواندهام، و
فراغ ذمّه حاصل شده.
مثال 2. وارد ركوع شدم شك مىكنم آيا قرائت نماز را به جا آوردهام
يا خير؟ و يا وارد سجده شده شك مىكنم آيا ركوع را به جا آوردهام يا خير؟ قاعده
تجاوز از محلّ مىگويد: به شك خود اعتنا نكن و بگو به جا آوردهام. در كتاب اصول
الاستنباط [4] ده روايت در
مورد اين قاعده ذكر مىكند، كه ما به ذكر دو روايت اكتفا مىكنيم: 1. در صحيحه
زراره از امام صادق (ع) سؤال مىشود: شخصى در ركوع است شك مىكند آيا قرائت را به
جا آورده يا خير؟ تكليف چيست؟ حضرت فرمود: بگذرد (يعنى به شك خود اعتنا نكند.).
عرض كرد: شك كرد آيا ركوع را به جا آورده يا خير؟ در حالى كه در حال انجام دادن
سجده است، فرمود: بگذرد. بعد حضرت فرمود: وقتى از چيزى خارج و داخل در غير آن شدى
به شك خود اعتنا نكن.
[5] 2. در روايت ديگر فرمود: اگر زمان انجام دادن امرى منقضى شده باشد و تو
شك در انجام دادن آن كردى اعاده لازم نيست. [6] در اين قاعده در چهار مقام بحث خواهيم داشت.
مقام اول: آيا قاعده تجاوز همان قاعده فراغ است يا دو قاعده هستند؟
برخى معتقدند كه قاعده