لفظى، در نتيجه قادر نخواهد بود در مقابل اين علم اجمالى عرض اندام كند، و چون آيات احكام محدود بوده و روايات نيز تبويب گشته و دسته‌بندى شده است، طبعا با تفحص و عدم دسترسى به مخصّص ظنّ به عدم مخصّص حاصل مى‌شود، و اين ظنّ به ضميمه «اصل عدم مخصّص» براى ما حجّت خواهد بود. در نتيجه نياز به اطمينان نيست بلكه ظنّ به عدم كافى است. بنابراين مجتهد يا قاضى نمى‌تواند براساس عموميت يا كليّت يك جمله يا ماده قانونى حكم صادر كرده و به آن عمل كند، بلكه بايد به ابواب مخصوص رجوع كرده و يا مجموعه قوانين و رويه‌هاى قضايى را بررسى نموده، اگر مخصص يا ناسخ يا ... پيدا نشود، در آن صورت به عموم عام تمسّك كند.

سرايت اجمال مخصّص به عام‌

هرگاه پس از ورود مخصّص (به صيغه اسم فاعل) به‌علت ابهام و غير صريح بودن آن حالت ترديد ايجاد شود، اصطلاحا به آن اجمال مخصّص گويند. [1] حال اگر مخصّص مجمل باشد آيا آن اجمال به عام هم سرايت مى‌كند يا خير؟ كه در صورت سرايت نمى‌توان به عموم عام تمسّك كرد، اما اگر قائل به عدم سرايت باشيم تمسّك به عام جايز است. توضيح اينكه اجمال يا از جهت عدم صراحت مفهوم است، كه به آن شبهه مفهوميه گويند. و يا از جهت تطبيق موضوع بر افراد و مصاديق است كه به آن «شبهه مصداقيه» گويند.

مثال شبهه مفهوميّه: 1. هر آبى پاك است مگر آبى كه طعم و رنگ و بوى آن تغيير كند. [2] در اين مثال كلمه تغيير مجمل است، زيرا معلوم نيست آيا منظور از تغيير، تغييرى است كه به چشم بيايد و حسّ شود، و يا اعم از حسّى و غير حسّى است؟

2. مولى گفته: محمد را احترام كن. نمى‌دانم مقصود محمّد پسر رضاست يا محمّد پسر على؟

مثال «شبهه مصداقيه». مثلا دليلى مى‌گويد خمر حرام است ولى مكلّف ترديد دارد آيا به آب‌جو هم خمر اطلاق مى‌شود يا خير؟ كه در نتيجه در تطبيق حكم بر مصاديق ترديد مى‌كند. پس از روشن شدن اقسام اجمال در اينكه آيا اجمال مخصّص به عام سرايت مى‌كند يا خير؟ بايد گفت فروض مسئله در شبهه مفهوميه چهار قسم است: 1- گاهى دوران امر بين اقل و اكثر است همانند مثال اول. 2- يا دوران بين متباينين است همانند مثال دوم. 3 و 4- در هر دو فرض يا مخصّص متّصل است و يا منفصل. درصورتى‌كه مخصّص متّصل باشد اجمال مخصّص هم در مورد دوران امر بين اقل و اكثر و هم بين متباينين به عام سرايت مى‌كند. طبعا تمسّك به اصالة العموم جايز نمى‌باشد زيرا با اتصال مخصّص ظهورى براى عام منعقد نمى‌شود، بلكه همانند خاصّى است كه مجمل باشد.

امّا اگر مخصّص منفصل باشد در دوران امر بين اقلّ و اكثر اجمال خاص به عام سرايت نمى‌كند.