288. ضدّ

منطقيين و فلاسفه دو عرض‌ [1] (بر وزن غرض) را نسبت به يك موضوع بر شش قسم تقسيم كرده‌اند:

1. مثلين: دو عرضى كه از يك نوع باشند مثلين نام دارند. مثل سفيدى كاغذ و سفيدى برف. 2.

خلافين: به دو عرضى كه از دو نوع بوده، و تصوّر يكى به تصوّر ديگرى بستگى نداشته باشد (گرچه در يكجا جمع شده باشند) خلافين گويند. مثل سفيدى و شيرينى. 3. ضدّين: به دو عرض وجودى كه ضدّ و معاند هم باشند، و تصوّر يكى به تصوّر ديگرى بستگى نداشته باشد، و امكان اجتماع در محلّ واحد نيز نباشد، ضدّين گويند. مثل سفيدى و سياهى. 4. متضايفين: دو عرضى هستند كه تصوّر يكى به تصوّر ديگرى بسته است. اما امكان اجتماع بين آنها نيست. مثل پدر بودن و فرزند بودن (ابوّت و بنوّت). 5. عدم و ملكه: دو عرضى هستند كه يكى وجودى و ديگرى عدمى است، و آنكه متّصف به عدم است شايستگى داشته كه متّصف به وجود شود. مثل كورى و بينايى. 6. نقيضين (يا ايجاد و سلب) به دو چيزى گويند كه يكى وجودى و ديگرى عدمى باشد، و شايستگى كه در عدم و ملكه مطرح است، در آن مطرح نباشد.

به نظر اصوليين ضدّ گاهى به همان معناى منطقى و فلسفى است، و گاهى به مطلق منافى چيزى گويند. بنابراين ضدّ در اصطلاح اصول اعمّ از امر وجودى و عدمى است، وجودى را «ضدّ خاصّ» و عدمى را «ضدّ عامّ» گويند. [2] در مبحث «امر» مباحثى مطرح است از جمله اينكه آيا امر به شى‌ء مقتضى نهى از ضدّ هست يا خير؟ به مبحث «امر به شى‌ء مقتضى نهى از ضدّ خاصّ هست يا خير؟» رجوع شود.

289. ضدّ خاصّ‌

هر معاند وجودى را «ضدّ خاصّ» گويند. مثلا خوابيدن ضدّ خاص خواندن است و ...

290. ضدّ عامّ‌

هر امر وجودى ضدّ عامى دارد، و آن عبارت است از ترك همان چيز. مثلا ترك خواندن ضدّ عام خواندن است. و ...

291. طريقه عقلاء

طريقه عقلاء يعنى روش عقلاء، سيره عقلاء، بناى عقلاء، به مبحث «عرف» رجوع شود.