«سبر و تقسيم» [1] استفاده نكند، بلكه مستقيما وصفى را انتخاب و علت حكم اصل به شمار آورد، به اين گمان كه بين حكم اصل و آن وصف مناسبت وجود دارد چنين قياسى را قياس تخريج مناط يا قياس مناسبت و اخاله (به كسر همزه) گويند. [2] مثلا شارع رباى در گندم را حرام كرده، و فقيهى استنباط مى‌كند كه گندم به‌علت پيمانه‌اى بودن و مكيل بودن داراى حكم حرمت شده، و با اين برداشت حكم مزبور را براى هر چيز پيمانه‌اى ثابت مى‌داند. چنين قياسى خود نوعى از قياس مستنبط العله است كه در حجيت آن بين اماميه و اهل سنت اختلاف است.

146. تخصّص‌

خروج چيزى از موضوع دليل ديگر را تخصص نامند. به بيان ديگر خروج حقيقى و وجدانى چيزى از دليلى (بدون كمك گرفتن از دليل يا تعبد ديگر) را تخصص گويند. مثال: مولى مى‌گويد: «علما را احترام كن.» بديهى است كيومرثى كه از علم بهره‌اى ندارد تخصصا از فرمان فوق خارج است. آيا «تخصص» همان «ورود» است يا خير؟ به مبحث «ورود» رجوع شود.

147. تخصيص‌

اخراج حكمى از موضوع را تخصيص نامند. اگر موردى از نظر موضوع داخل در مخصص (به صيغه اسم مفعول) و از نظر حكم خارج از آن باشد، آن را تخصيص نامند. مثلا مى‌گويد: «در ماه رمضان بر هر مكلفى روزه گرفتن واجب است، مگر مسافر.» در اين مثال مسافر هم مكلف بوده، و داخل در «هر مكلفى» است. پس موضوع «هر مكلف» شامل مسافر هم هست. اما حكم وجوب روزه بر او تشريع نشده است و چنين اخراجى را تخصيص گويند. [3] به مبحث «مخصّص» رجوع شود.

چه فرقى بين «تخصيص و حكومت» است؟ به مبحث «حكومت» رجوع شود. فرق بين «تخصيص و نسخ» چيست؟ به مبحث «نسخ» رجوع شود.

148. تخطئه‌ [4]

تخطئه از خطاء به‌معنى نسبت خطا به ديگرى دادن است و در اصطلاح مكتبى است كه طرفداران آن عقيده دارند: مقررات شرع در هر مسئله‌اى در واقع يكى است و استنباطات صاحب‌نظران در يك‌