و قوّتها على ما تعجز المقارنات عنه.

دليل سيم است يعنى نفس بر چيزى قدرت دارد كه جسمانيات قدرت ندارند مانند غير متناهى چون نفوس اعداد غير متناهى را تعقل ميكند و اين دليل سابقا نگذشت و معنى غير متناهى كه نفس ميتواند تعقل كند غير متناهى بالقوه است و حاجت بادراك غير متناهى بالفعل نيست. همين اندازه كه ميدانيم كه نفوس ناطقه ميتواند غير متناهى را ادراك كند مانند عدد كافى است او را مجرد بدانيم زيرا كه اجسام قدرت آن را بالقوه هم ندارند و شرح اين دليل را بايد بكتاب ديگر حواله كرد.

و لحصول عارضها بالنسبة إلى ما يعقل محلّا منقطعا.

اين دليل چهارم است مطابق همان دليل چهارم ابن سينا و شرح آن گذشت و معنى عبارت كتاب اين است كه عقل محل خود را يعنى قلب يا دماغ را تعقل ميكند منقطعا يعنى گاه‌گاه.

و لاستلزام استغناء العارض استغناء المعروض.

دليل پنجم است بر تجرد نفس. معنى اين است كه چون صفتى از صفات نفس محتاج بماده نباشد خود نفس هم محتاج بماده نيست و آن صفت ادراك نفس است ذات خود را چون خود را بى‌آلت درك ميكند و همچنين آلات ادراك خود را درك ميكند بى‌آلت و چون در ادراك حاجت ببدن ندارد در ذات خود نيز حاجت ندارد و مناسب است تفصيل اين دليل را نيز بكتب ديگر حواله دهيم چون عبارت كتاب معلوم است و ادله ديگر كه گذشت در اثبات اصل مقصود كافى است.

بايد دانست كه ادراك مطلقا حسى باشد يا عقلى بآلت باشد يا بى‌آلت از سنخ نقش و صورت جسمانى بر اجسام نيست. نقش اشياء در چشم سبب ديدن است نه در هر قطعه بلورى اگر چه بزرگتر از چشم باشد و بلور هيچ نمى‌بيند و ادراك‌كننده به هرحال نفس‌