نمى‌گردد»[1].

خواجه از اين اعتراض چنين جواب مى‌گويد:

«اقتضاى حركت و سكون عنصر را نمى‌توان با اقتضاى ميل دورى و مستقيم فلك مقايسه نمود.

در هر عنصر بيش از يك تقاضا كه همان وصول بمكان طبيعى باشد، وجود ندارد، اگر اين تقاضا برآورده نشده باشد حركت را بدنبال خواهد داشت. و اگر برآورده شده باشد ديگر چنين تقاضائى وجود ندارد كه از آن تعبير به «سكون» مى‌شود ولى ميل دورى و مستقيم را نمى‌توان منتسب به مبدأ واحد دانست چون دو اقتضا، مغاير هم‌اند، حركت مستقيم براى رسيدن متحرّك است «بمكان طبيعى» خود و مقصود متحرّك دورى، رسيدن به «وضع» جديد است. بلحاظ وجود مكان طبيعى، حركت مستقيم باقتضاى طبع است اما در ميان اوضاع، چون وضع طبيعى وجود ندارد حركت دورى به اقتضاى طبع هم وجود ندارد. پس معلوم شد كه اجتماع ميل مستقيم و دورى در جسم واحد ممكن نيست»[2]

«نتيجه بحث»

فخر رازى به استدلال بو على بر اينكه اجتماع ميل مستقيم و دورى، در فلك ممكن نيست اعتراضى وارد نمود و خواجه به آن پاسخ داد.

اكنون در تأييد نظر خواجه چند مطلب يادآورى مى‌گردد:

1- فخر رازى در اعتراض خود مى‌گويد: فلك اگر در مكان طبيعى خود باشد، اقتضاى طبيعت- صورت نوعيّه- آن ميل دورى است و در خارج از مكان طبيعى خود، اقتضاى طبيعت آن «ميل مستقيم» است.

[1] لقائل أن يقول: جوّز أن تكون طبيعة لذلك الفلك تقتضى الميل المستدير- دنباله پاورقى در صفحه بعد

بقيه پاورقى از صفحه قبل- بشرط الحصول فى الحيّز الطبيعى و تقتضى المستقيم بشرط الخروج عن الحيّز الطبيعى ... و أذا كان كذلك فالفلك فيه مبدأ ميل مستقيم بمعنى أنّ صورته النوعيّه، صورة تقتضى الميل المستقيم متى اتّفق تكوّنه فى خارج حيّزه و تقتضى الميل المستدير متى اتّفق تكوّنه فى حيّزه ... فخر رازى- شرح اشارات- ج 1- صفحه 95.

[2] و الجواب: أنّ اقتضاء الحركة و السّكون بالحقيقة شى‌ء واحد تقتضية الطبيعة الواحدة و ذلك الشى‌ء هوا استدعاء المكان الطبيعىّ فقط .... و ايضا فى الأمكنة مكان طبيعىّ يطلبه المتحرّك على الأستقامة و ليس فى الأوضاع وضع طبيعى يطلبه المتحرّك على الأستدارة ... خواجه نصير طوسى- شرح اشارات- ج 2- صفحه 238.