استدلال فخر رازى بر اثبات خلاء و جواب خواجه به آن.

در اين مسئله ابتدا دلائل فخر رازى را كه معتقد بوجود خلاء است مى‌آوريم، سپس جوابى كه خواجه به دلايل او داده ذكر كرده و بعد به بررسى مى‌پردازيم.

فخر رازى در كتاب «محصّل» قبل از اثبات خلاء در بيان مفهوم خلاء چنين مى‌گويد:

«مراد از خلاء فاصله ميان دو جسم است، كه دو جسم طورى قرار گيرند كه نه در تماس باشند و نه جسم ديگرى ميان آن دو جسم، مماسّ با آنها باشد»[1].

سپس دو دليل در اثبات وجود خلاء ارائه مى‌دهد: «1- صفحه‌اى كه روى صفحه همانند خود قرار داشته باشد در حال برداشتن صفحه روئين، تمام جوانب آن يكباره از صفحه زيرين جدا مى‌گردد، اوّلين زمان تفكيك وسط آنها خالى خواهد بود چون هواى محيط، پس از جدا شدن صفحه بالا از صفحه زيرين، به تدريج به وسط صفحه راه پيدا خواهد كرد، تا زمانى كه هوا در اطراف صفحه قرار دارد، وسط صفحه خالى خواهد بود كه وجود خلاء را ثابت مى‌كند.

2- جسمى كه از مكانى بمكان ديگر انتقال مى‌يابد مكان «منتقل اليه» اگر پر باشد و جسمى كه در آن قرار دارد، بمكان ديگر منتقل نگردد، تداخل لازم خواهد آمد كه باطل است. و اگر انتقال پيدا كند و انتقال آن بسوى «مكان» جسم اوّل باشد، مستلزم دور خواهد بود كه باطل است و اگر انتقال «بمكان» ديگر يابد و جسم آن «مكان» هم «بمكان» ديگر منتقل گردد و بهمين ترتيب ادامه يابد از حركت پشّه‌اى حركت مجموعه عالم لازم مى‌آيد اين نيز باطل است و اگر در انتقال جسمى از مكانى بمكان ديگر آن «مكان» دوّم، خالى باشد هيچ محذورى را در بر نخواهد داشت. پس بايد وجود خلاء ثابت باشد، بعضى كه گفته‌اند چون خلاء قابل اندازه‌گيرى است، پس مقدار است نه خلاء. جواب آن است كه مقدار بودن خلاء فرضى است و با فرض، اثبات مقدار خارجى نمى‌شود»[2].

خواجه خلاء را ممتنع مى‌داند، دلائل فخر رازى را كه در اثبات خلاء آورده در «تلخيص المحصّل» چنين جواب مى‌گويد:

[1] الخلاء جايز عندنا ... المراد من الخلاء كون الجسمين بحيث لا يتماسّان و لا يكون بينهما ما يماسّانه ... فخر رازى- محصّل- المطبعة الحسينيّه- مصر 1323- صفحه 95.

[2].... لنا اءذا رفعنا صفحة عن مثلها، ارتفع جميع جوانبها دفعة واحدة ... و لا الجسم اءذا انتقل من مكانه الى مكان آخر فالمكان المنتقل اليه اءن كان خاليا، قبل ذلك فقد حصل الغرض و أن كان مملوا فالّذى كان فيه أن لم ينتقل عنه لزم التّداخل و أن انتقل عنه فأمّا ... احتجّوا أنّ الخلاء يحتمل التّقدير فيكون مقدارا جوابه لا نسلّم أنّه ....

- مأخذ قبل-