اعتراض فخر رازى بر بيان بو على از دليل فصل و وصل، و جواب خواجه به آن‌

فخر رازى بر بيانى كه بو على از دليل فصل و وصل آورده اعتراضى وارد مى‌كند و خواجه جواب مى‌دهد. ابتدا كلام بو على، سپس اختلاف نظر خواجه و فخر رازى را مى‌آوريم.

بو على در «اشارات» پس از ذكر دليل فصل و وصل در اثبات هيولى مى‌گويد:

«ممكن است گفته شود كه دليل فصل و وصل، در اثبات هيولى، در بعضى از اجسام جارى است، نه در تمام اجسام، چون با صرف‌نظر از عروض انفصال بر جسم، هيولى اثبات نمى‌گردد، بلكه بايد انفصال فكّى- انفصال بالفعل- باشد، انفصال فكّى فقط در اجسام مركّب عنصرى است ولى اجسام صغار صلب و اجسام فلكى، فقط قابل انقسام و همى و فرضى‌اند، پس براى اجزاء صغار عنصرى و فلك، هيولى اثبات نمى‌گردد ... جواب آن است كه انفصال و همى و فرضى در اجزاء صغار صلب و در اجزاء فرضى فلك، موجب انفصال و تقسيم در ذات آن جزء خواهد بود، چون جزء واحد، نصفهاى آن، و ساير اجزاء صغار، كلّا داراى ماهيّت واحدند- كه همان صورت جسميّه است- امورى كه داراى ماهيت واحدند، احكام واحد خواهند داشت، از جواز اتّصال دو نصف از جزء واحد، اتّصال دو جزء مباين هم ممكن خواهد بود، از انفكاك دو جزء هم، انفكاك دو نصف از جزء واحد ممكن مى‌گردد و اين قابليّت اتّصال و انفصال در اجزاء صغار عنصرى و فلكى، موجب اثبات هيولى در آنها خواهد بود. ولى امتناع انفكاك بالفعل در اجزاء صغار، چون صلب و صغيرند و در جزء فرضى فلك، بلحاظ وجود مانع خارجى است»[1].

فخر رازى در اعتراض بر اين كلام بو على چنين مى‌گويد:

«طبق اين بيان بو على، امتناع عروض انفكاك بر اجزاء فلك و امتناع اتّصال فلك به جسم عنصرى، ناشى از مانع خارجى است، و مانع خارجى، همان هيولاى فلك است. اكنون مى‌پرسيم، امتناع اتّصال فلك به جسم عنصرى و امتناع انفصال اجزاء فلك، از يكديگر، اگر ناشى از هيولاى فلك باشد چگونه ممكن است فصل و وصل، دليل بر اثبات هيولى براى فلك‌

[1] لعلّك تقول انّ هذا (اى الدليل الفصل و الوصل) ان لزم فاءنّما يلزم فيما يقبل الفكّ و التّفصيل و ليس كل جسم فيما احسب كذلك ... اءنّما ينفصل الجسم المركّب من اجسام بسيطه، لا احتمال فيها الاءنقسام الّا الّذى يقع بحسب الفرض و الأوهام ... فان خطر هذا ببالك فاعلم: القسمة الوهميّه و الفرضيّه تحدث فى المقسوم اثنينيّة ما يكون طباع كل واحد من الأثنين طباع الأخر ... اللّهم الّا من مانع خارج ... بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه بر اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 2- صفحه 48.