مناسبت «رسم» ناميده است كه بجزء صورى آن اخلال وارد شده است، ولى اگر آن را حدّ ناقص مى‌ناميد بهتر بود[1]».

4- به اعتقاد خواجه، در عكس مستوى، بقاء صدق فقط، در صحّت عكس، كافى است و شرط بقاء كذب لازم نيست.

بو على در «منطق اشارات» در تعريف و شرايط عكس مستوى چنين آورده است:

«عكس مستوى آن است كه محمول قضيّه، موضوع و موضوع آن، محمول قرار گيرد با بقاء كيفيّت- ايجاب و سلب- و با بقاء صدق و كذب قضيّه اصل»[2].

خواجه در «شرح منطق اشارات» مى‌گويد:

«بقاء كذب، لازم نيست چون قضيّه عكس، لازم قضيّه اصل است، لازم گاه اعمّ است، از اين‌رو، كذب ملزوم، موجب كذب لازم نخواهد بود. در قياس استثنائى متّصل هم كذب ملزوم،- رفع مقدم- نتيجه ندارد. مثلا قضيّه «هر حيوانى انسان است» كاذب است، ولى عكس آن «بعضى از انسانها حيوانند» صادق مى‌باشد. بقاء كذب كه در «اشارات» بر شرايط عكس مستوى افزوده شده، اشتباه است خواه از بو على باشد يا از ناسخ»[3].

ما ازاين‌رو فقط بقاء صدق را در عكس مستوى از نظريات خاصّه خواجه آورده‌ايم چون تصريح به آن كرده است.

[1].... اءذا تغيّر ترتيبها ... كان التّعريف رسما للاءخلال بجزئها الصّورىّ و لو قال كان المركّب حدّا ناقصا كان اولى ... علامه حلّى- جوهر النّضيد- انتشارات جار اللّهى- تهران- بازار بين الحرمين- صفحه 195.

[2] العكس هو أن يجعل المحمول من القضيّه موضوعا و الموضوع محمولا مع حفظ الكيفيّة و بقاء الصّدق و الكذب بحاله ... بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه بر اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 1- صفحه 196.

[3]... اشتراط الكذب فيه فمستدرك ... من الموادّ الكاذبة ما يصدق عكسها لقولنا: كل حيوان انسان فانّه كاذب و عكسه ... صادق فزيادة الكذب فى الكتاب سهو ...

خواجه نصير الدين طوسى- شرح اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 1- صفحه 196.