واحد- بمطابقه دلالت بر شى‌ء ندارد وگرنه اسم براى آن شى‌ء است. و اگر به التزام باشد محتاج بقرينه عقلى است، چنانچه تصريح به آن قرينه شود، دلالت به دو شى‌ء خواهد بود نه به يك شى‌ء پس «حدّ» و «رسم» بايد مركّب باشند نه مفرد. و بعلاوه «حدّ» و «رسم» از امور صناعى‌اند و امور صناعى مركّب‌اند نه مفرد»[1].

«نتيجه بحث»

فخر رازى تعريف به لازم واحد را «رسم» معرّفى مى‌كند، به اين شرط كه آن لازم با ملزوم مساوى در صدق باشد، بعد اين اشكال را طرح نمود كه «علم به مساوى بودن لازم با ملزوم» موجب دور فاسد خواهد شد، سپس جواب داد «لوازم اعمّ چون بهم تركيب شوند، مساوى با ملزوم مى‌گردد و دورى وجود نخواهد داشت.

خواجه بيان داشت، جواب فخر رازى دفع اشكال مذكور نمى‌كند و معرّف بودن لازم واحد را هم منكر شد، به تفصيلى كه گذشت.

مؤيد نظر خواجه بر اينكه لازم واحد نمى‌تواند معرّف باشد كلام خود فخر رازى است.

چون از طرفى لازم واحد را رسم معرّفى مى‌كند سپس اشكالى وارد مى‌كند به اين بيان:

«لازم واحد كه معرّف است همچنانكه اعمّ و اخصّ نبايد باشد مساوى هم نبايد باشد چون علم به مساوى بودن لازم فرع بر معرفت ملزوم است و معرفت ملزوم هم به همان لازم مساوى است، و اين موجب دور فاسد است. جوابى كه داد، دفع اين اشكال نكرد بلكه در تصحيح معرفيّت لوازم اعمّ بود نه در تصحيح معرّف واقع شدن لازم واحد كه اشكال ناظر بر آن بود. از اينكه جواب درستى از اشكال بر معرّف بودن لازم واحد نداده، تأييد مى‌كند قول خواجه را كه لازم واحد نمى‌تواند معرّف باشد.

[1] الأشكال الّذى اورده الفاضل الشارح لا ينحلّ بما ادعى حلّه به ... و حلّه أن يقال: المساوات فى نفس الأمر غير العلم بالمساواة، و الشّرط فى انتقال الذّهن عن اللّازم المساوى الى الملزوم هو المساواة فى نفس الأمر لا العلم بها .... و اعلم أنّ اللّازم الواحد .... لا يكون من حيث هو واحد رسما .... و ذلك الواحد لا يدلّ على المطلوب ألّا بالألتزام و هو يشتمل على قرينة عقليّة أن صرّح بها اقتضّت لفظا آخر بازائه فكان الدالّ شيئين لا شى‌ء واحد ...

الأنتقال من الحدود و الرسوم الى المطالب صناعىّ .... فهى لا تكون ألّا مؤلّفة .... خواجه نصير طوسى- شرح بر اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 1- صفحه 102