فرقى ننهاده است زيرا «قدر» در اصطلاح اشاعره بمعنى استناد جزئيات فقط بواجب الوجود مى‌باشد و در اصطلاح حكما بمعنى استناد جزئيات بعلل خود است و عليّت وسائط را انكار نمى‌كنند. بو على از اين سؤال كه: اگر شرّ داخل در «قدر» است پس كيفر براى چيست؟ اينگونه جواب داد: «تخويف مانع عصيان است و كيفر چون تصديق همان تخويف است پس كيفر بر خدا لازم است» اين جواب موافق با «قدر» مصطلح حكما است كه فعل انسان را معلول اراده خود انسان مى‌دانند و اراده انسان را هم معلول علل ديگر كه از جمله آن تخويف است پس تخويف لازم است و فخر رازى كه مى‌گويد تخويف خود از «قدر» است اين سخن او با «قدر» در اصطلاح حكما كه بمعنى استناد جزئيّات بعلل خود مى‌باشد منافاتى ندارد. اعتراض دوّم فخر رازى هم مبنى بر اينكه «تخويف» و همچنين عقاب كه تصديق همان تخويف است منفعت عام ندارد چون بيشتر مردم اهل عذابند» نيز اعتراض درستى نيست چون فخر رازى چنين پنداشته كه بو على در مقام تصحيح قواعد متكلمين بوده ازاين‌رو بر او خرده مى‌گيرد درحالى‌كه بو على در مقام بيان اقوال كتب الهى است و كتب الهى هيچگاه بر اين نازل نشده است كه اهل عذاب بيش از اهل نجات باشند بلكه از آيات الهى خلاف اين استفاده مى‌شود»[1].

«نتيجه بحث»

بو على پس از بيان اين مطلب كه شرور «بالعرض» داخل در «قضا و قدر» اند اين سؤال را طرح كرد كه: اگر بپرسند شرّ كه از «قدر» است پس عقاب براى چيست؟ آنگاه جواب داد كه:

عقاب ناشى از ملكات پست نفس است نظير بيمارى ناشى از پرخورى ولى عقاب و كيفرى كه خارج از ملكات پست نفس است مانند اجراى حدود، نيز بيرون از حكمت نيست چون «تخويف» از معاصى از باب لطف بر خدا واجب است بنابراين عقاب هم كه تأكيد همان تخويف‌

[1].... اقول على الأوّل: القول بالقدر على ما ذهب اليه الحكماء و هو وجوب كون الجزئيات مستندة الى اسبابها المتكثرة يخالف القول بالقدر على ما ذهب اليه الأشاعرة من المتكلّمين لأنّهم يقولون لا فاعل و لا مؤثّر فى الوجود ألّا اللّه و الجواب الذى ذكره الشّيخ كان موافقا لأصوله فأنّ فعل الأنسان مستندة عنده الى قدرته و أرادته و كلاهما مستند الى اسبابها و من اسباب ارادة فعل الخير التّخويف فأذن وقوع التخويف فى الأسباب المقتضية للخير واجب مع كونه من القدر التّعليل به صحيح على ما ذكره الشيخ ... و على الثانى أنّ الشّيخ لا يريد تمشية قواعد المتكلّمين الملّيين على ما صرّح به بل يريد تمشية ما نطق به الكتب الألهيّة فى هذا الباب و ليس فيما ورد من التنزيل حكم بأنّ الهالكين اكثر من النّاجين بل يمكن أن يوجد فيه ما يناقض هذا الحكم ... خواجه نصير طوسى- شرح اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 3- صفحه 332.