در دلالت لفظ و در آن يك مسئله است.

اعتراض فخر رازى به دلالت التزام و جواب خواجه به آن:

فخر رازى بر حجيّت دلالت التزام خدشه‌اى وارد مى‌كند و خواجه پاسخ مى‌دهد به ترتيب كلام هريك را مى‌آوريم و به بررسى مى‌پردازيم.

فخر رازى در «شرح منطق اشارات» در بيان عدم اعتبار دلالت التزام چنين مى‌گويد:

«از جمله دلالت لفظى معتبر، در نزد منطقيين، دلالت التزام است و آن‌چنان است كه لفظ بر خارج لازم «موضوع له»، خود دلالت نمايد مانند دلالت لفظ «جود»- بخشندگى- بر «حاتم»، اين درست نيست، چون اوّلا ممكن است براى امرى، لوازم نامتناهى باشد، مسلّما دلالت لفظ، بر تمام لوازم نامتناهى «موضوع له» خود، محال است. ثانيا احاطه به تمام لوازم نامتناهى امرى خارج از عهده بشر است. اگر مراد، لوازم بيّن و آشكار باشد محذور ديگرى در ميان است و آن اينكه اگر لازمى در نزد شخصى «بيّن» است، در نزد شخص ديگر «غير بيّن» خواهد بود. پس به اختلاف اشخاص، لوازم نيز از لحاظ «بيّن و غيربيّن» مختلف است و اين امر موجب عدم اعتماد و اعتبار دلالت التزام مى‌باشد[1]».

خواجه در پاسخ از اين اعتراض كه فخر رازى بر دلالت التزام وارد نموده چنين مى‌گويد:

«دلالت مطابقه هم نسبت به اشخاص، مختلف مى‌باشد زيرا بعضى به «وضع» لفظ آگاهند و بعضى ناآگاه، اگر «بيّن» بودن لازمى در نزد شخص و غيربيّن بودن آن نزد شخص ديگر موجب عدم اعتبار دلالت التزام گردد، پس آگاهى و ناآگاهى افراد نسبت به وضع لفظ هم بايد موجب عدم اعتبار دلالت مطابقه گردد، درحالى‌كه چنين نيست، گرچه جايز نيست كه دلالت التزام در جواب «ماء حقيقية» واقع گردد ولى در ساير مواضع دلالت آن معتبر است چنانچه در «حدّ» و «رسم» ناقص كه عارى از جنس مى‌باشند بكار مى‌رود[2]».

[1].... اذ من الجايز أن يكون اللّازم الّذى يكون بيّنا عند مشخص أن لا يكون بيّنا عند غيره و لمّا اختلف ذلك باختلاف الأشخاص و الأحوال لا جرم لا يحصل التعويل عليه .... فخر رازى- شرح منطق اشارات- نسخه خطّى كتابخانه دانشكده الهيّات- ش 38 ج صفحه 7.

[2].... اقول و هذا بعينه يقدح فى المطابقة ايضا لأنّ الوضع بالقياس الى الاشخاص مختلف و الحقّ فيه أنّ الاءلتزام فى جواب ما هو .... لا يجوز أن يستعمل .... و أمّا فى ساير المواضع .... فى الحدود و الرّسوم النّاقصة الخالية عن الأجناس فقد يعتبر .... خواجه نصير طوسى- منطق اشارات- ج 1- صفحه 30.