اعتراض فخر رازى بر استدلال بو على در اثبات توحيد واجب الوجود و جواب خواجه به آن‌

بو على در «اشارات» استدلالى كه بر توحيد واجب الوجود نموده فخر رازى بر آن اعتراضاتى دارد و خواجه پاسخ داده است در بيان اختلاف‌نظر خواجه و فخر رازى در اين مسئله ابتدا كلام بو على و سپس كلام خواجه و فخر رازى را مى‌آوريم.

بو على در «اشارات» مى‌گويد:

واجب الوجود متعيّن است و آن تعيّن به اين لحاظ است كه واجب الوجود است يعنى ذاتى او است پس بايد واجب الوجودى غير او نباشد و صحّت اين نتيجه وقتى است كه احتمالات ديگر دفع شود بدين قرار:

1- ممكن است واجب الوجود لازم تعيّن باشد يعنى وجود واجب معلول «تعيّن» باشد و اين باطل است چون لازم مى‌آيد ماهيّت تعيّن بتقدّم وجودى علت وجود واجب باشد و حال آنكه چيزى بوجود مقدّم بر وجود نخواهد بود.

2- ممكن است واجب الوجود عارض بر «تعيّن» خود باشد اين فرض هم باطل است چون عارض احتياج بسبب دارد. ديگر آنكه «تعيّن» چون خود واجب الوجود نيست، معلول غير خواهد بود.

3- ممكن است «تعيّن» عارض بر واجب الوجود باشد كه اين هم باطل است چون لازم مى‌آيد واجب الوجود متعيّن معلول امرى باشد كه آن را متعيّن به آن تعيّن نموده است.

4- تعيّن، لازم واجب الوجود باشد اين نيز باطل است چون «تعيّن» كه واجب نباشد معلول غير است. پس واجب الوجود متعيّن معلول غير خواهد بود. اين احتمالات كه باطل شد ذاتى بودن تعين واجب الوجود يعنى توحيد واجب الوجود ثابت مى‌گردد»[1].

اعتراض فخر رازى بر اين دليل بو على كه در اثبات توحيد واجب الوجود آمده چنين است:

«بيان بو على در ابطال اين احتمال كه «وجوب وجود» لازم تعيّن باشد هنگامى است كه‌

[1] واجب الوجود المتعيّن أن كان تعيّنه ذلك لأنّه واجب الوجود فلا واجب وجود غيره و أن لم تكن تعيّنه لذلك بل لأمر آخر فهو معلول لأنّه أن كان واجب الوجود لازما لتعيّنه كان الوجود لازما لماهيّة غيره او صفة و ذلك محال و أن كان عارضا فهو اولى بأن يكون لعلّة و أن كان ما يتعيّن به عارضا لذلك فهو لعلّة ... و باقى الأقسام (و هو كون التّعيّن لازما للوجود الواجب مع كونه معلولا لغيره) محال ... متن اشارات- نقل از شرح اشارات خواجه ج 3- صفحه 40.