نيست پاسخ اعتراض فخر رازى گرچه به درازا كشيد ليكن لازم بود تا عقايد مبتدى به پيروى از او فاسد نگردد»[1].

«نتيجه بحث»

در اين مسئله كه آيا وجود حق تعالى زايد بر ماهيّت او است يا عين ماهيّت او است آنچه از فخر رازى از شرح اشارات او و فقره‌اى از المباحث المشرقيّه او آورديم آن بود كه او وجود حق تعالى را زايد بر ماهيّت او مى‌داند و در اين باب بسيار مصرّ است و دلايلى ارائه داد، از جمله آنكه وجود حق تعالى معلوم است و حقيقتش غيرمعلوم پس وجود حق، زايد بر ماهيّت او است. ديگر آنكه وجود مشترك ميان واجب و ممكن چون اقتضاء عروض بر ماهيّت را دارد پس هر وجود حتّى وجود حق تعالى هم بايد عارض و زايد بر ماهيت او باشد. ديگر آنكه وجود طبيعت نوعى است در مورد ما كه وجود عارض بر ماهيّت ما است و اقتضاء طبيعت نوعى چون واحد است پس در مورد حق تعالى هم بايد وجود او عارض بر ماهيّت او باشد و دلايل ديگرى از اين قبيل.

خواجه كه معتقد است وجود حق تعالى عين ماهيّت او است دلايل فخر رازى در بيان زيادى وجود حق تعالى بر ماهيّت او جواب داد كه تفصيل آن گذشت ولى فخر رازى در محصّل كه آن را پس از «شرح اشارات» تأليف نموده معتقد است كه وجود حق تعالى عين ماهيّت او است نه زايد بر آن چنانچه گويد: «اگر پرسند كه وجود واجب تعالى عين ماهيّت او است يا عارض بر آن مى‌گوئيم وجود حق تعالى عين ماهيّت او است»[2].

[1] و الجواب ... أنّ تأثير العلّة مشروط بتقدّمها فى الوجود و الشى‌ء لا يكون مشروطا بنفسه و ايضا هب أنّ التقدّم هو التأثير لكن الماهيّة لا يتصوّر أن تؤثّر ألّا اذا كانت فى الأعيان و حينئذ يكون كونها فى الأعيان اعنى وجودها شرطا فى صدور وجودها اعنى كونها فى الأعيان و هذا خلف ... هذا ... مبنّى على تصوّره أنّ للماهيّة ثبوتا فى الخارج دون وجودها ... و الحاصل أنّ الماهيّة أنّما تكون قابلة للوجود عند وجودها فى العقل فقط و لا يمكن أن تكون فاعلة لصفة خارجيّة عند وجودها فى العقل فقط ... أنّ عدم اعتبار الوجود مع الماهيّة عند اقتضائها صفة لا يقتضى انفكاكها عن الوجود ... فأذن لا يتصوّر كونها مؤثرة فى الوجود حالة التّأثير عنه ... كان التّنبيه على مرال اقدامه واجبا لئلّا يفسد عقائد المبتدئين بافتقار اثره ... خواجه طوسى- شرح اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 3 صفحه 38 و صفحه 39 و صفحه 40.

[2].... واجب الوجود أمّا أن يكون وجوده عين ماهيّته او غيرها قلنا بل عين ماهيّته ... امام فخر رازى- محصّل- المطبعة الحسينية- المصر 1323 ه- صفحه 110.