اعتراض فخر رازى بر بو على در عدم زيادى وجود واجب تعالى بر ماهيت او و جواب خواجه به آن‌

فلاسفه صفات حق تعالى را عين ماهيّت او مى‌دانند و وجود كه از صفات حق است به اعتقاد آنان عين ذات او است ولى متكلّمين وجود حق تعالى را زائد بر ذات حق تعالى مى‌دانند.

فخر رازى نظرش موافق با متكلّمين است و اين از موارد اختلاف ميان خواجه و فخر رازى است چون خواجه وجود حق تعالى را عين ذات او مى‌داند اختلاف آنان در اين مسئله چون در شرحى از كلام بو على آمده است، ابتدا كلام بو على را مى‌آوريم. سپس دلايل خواجه و فخر رازى را مورد بررسى قرار مى‌دهيم.

بو على در «اشارات» در فقره‌اى از كلام خود كه در مقدمه‌اى از توحيد واجب تعالى است مى‌گويد:

«گاه ماهيّت شى‌ء سبب صفتى از صفات آن است مانند «اثنين» براى «زوجيت» و گاه صفت شى‌ء علّت صفت ديگر آن است مانند فصل براى خاصّه- ناطق براى ضاحك- ليكن صفتى كه عبارت از وجود باشد ممكن نيست معلول ماهيّت شى‌ء يا معلول صفت ديگرى از آن شى‌ء باشد چون سبب در وجود مقدّم بر مسبّب است ولى چيزى بوسيله وجود مقدّم بر وجود خود نخواهد بود. بنابراين وجود شى‌ء معلول ماهيّت آن شى‌ء نمى‌باشد»[1].

فخر رازى در «شرح اشارات» خود پس از تفسيرى از اين كلام بو على مى‌گويد:

«وجود حق تعالى اگر مساوى با وجود ممكنات باشد و وجودش مقارن با ماهيّت او هم باشد لازم مى‌آيد كه وجود حق تعالى زايد بر ماهيّت او باشد و اين عقيده متكلّمين است ولى فلاسفه را اعتقاد برخلاف آن است چون وجود حق تعالى را عين ماهيّت او مى‌دانند و بو على در اين كلام خود در صدد ابطال عقيده متكلّمين است و ما بيان بو على را با اضافه تقريرى از جانب خود مى‌آوريم و سپس به تحليل آن مى‌پردازيم: وجود حق تعالى اگر زايد بر ماهيّت او باشد وجود او ممكن خواهد بود نه واجب چون در اين فرض وجود حق تعالى صفتى از صفات او خواهد بود و تقرّر صفت بدون تقرر موصوف ممكن نيست. پس وجود حق تعالى بايد محتاج ماهيّت او باشد و هر محتاجى هم نيازمند بسبب است و اگر سبب وجود حق تعالى ماهيّت او

[1] قد يجوز أن يكون ماهيّة الشى‌ء سببا لصفة من صفاته و أن تكون صفة له سببا لصفة اخرى مثل الفصل للخاصّه و لكن لا يجوز ان تكون الصفة التى هى الوجود للشّى‌ء أنّما هى بسبب ماهيّة الّتى ليست من الوجود او بسبب صفة اخرى لأنّ السّبب متقدم فى الوجود و لا متقدّم بالوجود قبل الوجود ... بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه- ج 3- صفحه 30.