خواجه به اين اعتراض فخر رازى چنين جواب مى‌گويد:

«همانگونه كه فخر رازى متذكّر شد كه چون عليّت جسمى نسبت به جسم ديگر ممتنع است لذا نمى‌توان علّت «صور عنصرى» اين عالم را به اجسام فلكى نسبت داد، ولى از اينكه چرا تمام كيفيّات و اعراض اين عالم را نمى‌توان به افلاك نسبت داد براى اين است كه تأثير جسم در شرايط و اوضاع خاصّى صورت مى‌گيرد بعنوان مثال خورشيد بطور مطلق، مؤثّر در چيزى نيست بلكه مشروط است به اينكه در وضع مخصوص يعنى در حال مقابله با شى‌ء باشد نه اينكه هر اثرى با هر شرايطى صورت گيرد بلكه اثرات مناسب با شرايط مناسب است مانند نور و روشنائى و بواسطه نور هم اثر مناسب ديگر مانند حرارت پس اگر شرايط تأثير، در اجسام فلكى وجود داشت مى‌توان كيفيّات و اعراض اين عالم را باجسام فلكى نسبت داد وگرنه بايد اعراض اين عالم را به امور ديگر نسبت داد»[1].

فخر رازى در نسبت صور عنصرى به عقل فعّال اعتراض ديگرى مى‌نمايد به اين بيان:

«از نسبت صدور صور نامتناهى به عقل فعّال صدور كثير از واحد لازم مى‌آيد كه خلاف قاعده «الواحد» است. اگر گويند «تأثير علّت در ماهيّات معاليل نيست تا محذورى باشد بلكه تأثير در وجود معاليل است و وجود هم واحد نوعى است تعدّد واحد نوعى هم بقوابل است» اين سخن درستى نيست چون عدم تأثير علّت در ماهيّت قابل تصوّر نيست و آنچه هم گفته‌اند كه «اگر تأثير علّت در ماهيّت- مثلا در ماهيّت سياهى- باشد لازم مى‌آيد كه با فرض عدم علّت سياه سياه نباشد و اين تناقض است» جواب آن است كه اوّلا با فرض عدم علّت، ديگر سياهى باقى نخواهد بود نه اينكه سياه در عين اينكه سياه است سياه نباشد. ثانيا در فرض تأثير علّت در وجود هم چنين محذورى وجود خواهد داشت. مانند آنكه گفته شود «با فرض عدم علّت لازم مى‌آيد، وجود وجود نباشد و اين تناقض است» و اگر گويند تأثير علّت در اتصاف ماهيّت به وجود است مى‌گوئيم باز اين محذور پيش مى‌آيد كه با فرض عدم علت اتّصاف، اتّصاف نباشد حق آن است كه تأثير علّت در «وجود» و در «ماهيت» باهم است زيرا تأثير علّت اگر در وجود فقط باشد مثلا تأثير آتش در وجود «حرارت» باشد، نه در ماهيّت آن و تأثير آب در وجود

بقيه پاورقى از صفحه قبل- ذلك فلم لا يجوز أن يقال هذه الصّور حصلت من اختلاف الأحوال السماويّة ... فخر رازى- شرح اشارات- المطبعة الخيريّة- المصر 1325 ه- ج 2- صفحه 55.

[1] و الجواب: أنّ اسناد الأعراض الأجسام يستدعى شرايط كالوضع المخصوص و غيره فما استجمع تلك الشرايط اسندت اليه و ما لم يستجمع اسندت الى غيره ...- خواجه نصير طوسى- شرح اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 3- صفحه 261.