نام کتاب : بررسي و داوري در مسايل اختلافي ميان دو فيلسوف اسلامي نویسنده : حسنی، حسن جلد : 1 صفحه : 201
اعتراض فخر رازى بر بو على در اثبات عقل از طريق حركت نامتناهى
افلاك و جواب خواجه به آن
از جمله دلايل بو على در اثبات «عقل مفارق» حركت نامتناهى افلاك است. فخر رازى بر
اين دليل او اعتراضى دارد و خواجه به آن جواب مىدهد. در ذيل، پس از نقل كلام هريك،
نتيجه حاصل اختلافنظر خواجه و فخر رازى را مىآوريم.
دليل بو على در «اشارات» در اثبات «عقلمفارق» از طريق حركت نامتناهى افلاك چنين است:
«قوّه جسمانى نامتناهى در تحريك كه جسمى را از مبدأ مفروض به نامتناهى
بحركت آورد ممكن نيست. براى اينكه همان قوّه جسمانى اگر جسم كوچكترى را از همان
مبدأ مفروض به نامتناهى به حركت درآورد- با اينكه هردو حركت نامتناهىاند- حركت
جسم كوچكتر، طولانىتر خواهد بود- چون جسم كوچكتر با قوّه قاسر (قوّه جسمانى)
معاوقه كمترى مىنمايد- پس بر حركت نامتناهى در جهت نامتناهى «زيادى» حاصل خواهد شد و هرچيز كه بر آن در جهتى زيادى
حاصل گردد در آن جهت متناهى مىباشد پس وجود قوّه جسمانى نامتناهى در تحريك محال
است. بنابراين محرك حركت نامتناهى افلاك بايد امرى غيرجسمانى يعنى عقل باشد. آنچه
قبلا گفتيم كه «عقل» مباشر تحريك فلك نيست با آنچه كه اكنون بيان
كرديم كه عقول محرّك افلاكاند منافاتى ندارد، چون سخن قبلى ما درباره محرّك اوّلى
فلك بوده و آن عقل است ولى ملاصق تحريك فلك ممكن است قوّه جسمانى- يعنى نفس- باشد.
اگر بپرسند قوّه ملاصق تحريك فلك، كه قوّه جسمانى- يعنى نفس- است، پس نبايد حركت
فلك دائمى باشد جواب آن است كه قوّه جسمانى چون پيوسته متأثّر از عقل مفارق دائمى
است مىتواند داراى تحريك نامتناهى باشد»[1].
[1]و اعلم أنّه لا يجوز أن يكون جسم ذو قوّة غير متناهية
تحرّك جسما غيره ... فأذا حرّك بقوّته جسما ... ثمّ فرضنا أنّه يحرّك اصغر من ذلك
الجسم بتلك القوّه فيجب أن يحرّكه اكثر من ذلك من المبدأ المفروض فتقع الزيادة
الّتى بالقوّة فى الجانب الأخر ... فيصير متناهيا ... هذا محال ... فالقوّة
المحرّكة للسّماء غير متناهية و غير جسمانيّة فهى مفارقة عقليّة و لعلّك تقول: قد
منعت من قبل أن يكون المباشر للتحريك امرا عقليّا صرفا فجوابك أنّ الّذى ثبت هو
محرّك اوّل و يجوز أن يكون الملاصق للتحريك قوّة جسمانيّة و لعلّك تقول أن جاز ذلك
فيكون متناهى التحريك ... و اعلم أنّه يجوز أن يكون محرّك غيرمتناهى التحريك يحرّك
شيئا آخر ثمّ يصدر من ذلك الأخر حركات غير متناهية لا على أنّها يصدر عنه لو انفرد
بل على أنّه لا يزال ينفعل عن ذلك المبدأ الأول و يفعل ...- بو على- اشارات- نقل
از شرح اشارات خواجه- ج 3- صفحه 194 ببعد.
نام کتاب : بررسي و داوري در مسايل اختلافي ميان دو فيلسوف اسلامي نویسنده : حسنی، حسن جلد : 1 صفحه : 201