نام کتاب : بررسي و داوري در مسايل اختلافي ميان دو فيلسوف اسلامي نویسنده : حسنی، حسن جلد : 1 صفحه : 199
خواجه طوسى اعتراض فخر رازى را بر دليل كثرت عقول وارد نمىداند و
بيان او را در توجيه اختلاف حركات افلاك مردود مىشمرد و مىگويد:
«آنچه فخر رازى آورد كه تشبّه افلاك به عقل در «كمال مطلق» است ازاينرو، با فرض كثرت عقول مشبّه به
واحد خواهد بود و كثرت عقول را در اختلاف حركات افلاك دخالتى نيست. جواب اين
اعتراض آن است كه «خروج كمالات از قوّه به فعل- يا بودن افلاك در پى
كمال مطلق- امر كلّى است و امر كلّى- مشبّه به كلّى- غايت حركات جزئى نخواهد بود
بلكه نياز به غايات جزئى يعنى مشبهبههاى جزئى خواهد بود تا علّت حركات جزئى
افلاك باشند.
آنچه هم كه فخر رازى مىگويد: اختلاف حركات افلاك ناشى از اختلاف
موادّ افلاك است و به اين ترتيب «مادّه هر فلك ذاتا مخالف با موادّ ساير افلاك است ازاينرو، هر مادّه را
اقتضاى حركت خاصّى در آن فلك است» اين توجيه در اختلاف حركات افلاك درست نيست، چون
لازم مىآيد حركت دورى فلك، حركت طبيعى باشد نه ارادى درحالىكه حركت دورى طبيعى
نيست وگرنه لازم مىآيد فلك به اقتضاى طبع وضعى را كه ترك نموده مجددا به اقتضاى
طبع، طالب آن باشد كه محال است»[1].
«نتيجهبحث»
اعتراض فخر رازى اين بود كه نظر بو على مبنى بر اينكه حركت فلك چون
براى تشبّه بعقل است اختلاف حركات افلاك در سرعت و بطأ و در جهات، دليل بر كثرت
عقول است، درست نيست چون افلاك در حركت خود در پى تحصيل كمال مطلقاند و با فرض
كثرت عقول مشبه به افلاك كه كمال مطلق است واحد خواهد بود سپس افزود: اختلاف حركات
افلاك را
بقيه پاورقى از صفحه قبل- يستحيل عليها الأتّصال بالغير و الأنفصال
عنه و أذا كان كذلك فنقول لما حاولت الأفلاك التشبّه و ما كان يمكنها ذلك الّا
بالحركة و أنّ المادّة المعيّنة للفلك المعيّن ما كانت تقبل الّا الحركة الخاصة لا
جرم وجدت تلك الحركة دون ما عداها من الحركات ... فخر رازى- شرح اشارات- ج 2- صفحه
12- و مباحث المشرقيه- ج 2- صفحه 446.
[1]و الجواب: ان خروج الكمالات الى الفعل امر كلّى لا يمكن ان
يصير غاية لحركات جزئية بل يجب ان تكون غايات الحركات الجزئيّة امورا جزئيّة
يلزمها هذا المعنى الكلّى و ذلك الأمور كان اختلاف الحركات قد دلّنا على اثباتها
... قوله: يحتمل ان يكون سبب اختلاف حركات الأفلاك هو اختلاف هيولياتها بالماهية
... فلا تكون كل هيولى قابلة الّا لحركة خاصّة ... و الجواب عنه ... ان ذلك يقتضى
كون الحركة المستديرة طبيعية و قد مرّ فساده خواجه نصير طوسى- شرح اشارات-
انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 3 صفحه 168.
نام کتاب : بررسي و داوري در مسايل اختلافي ميان دو فيلسوف اسلامي نویسنده : حسنی، حسن جلد : 1 صفحه : 199