«امكان» را امر ثبوتى مى‌داند و چنين مى‌گويد: «امكان» صفتى است كه محتاج بموصوف مى‌باشد[1]».

در مورد ديگر نيز مى‌گويد:

«امكان صفتى اضافى و عارض بر ماهيت مى‌باشد»[2].

اگر «امكان» عقل اوّل، عدمى است، چگونه ممكن است صفت اضافى باشد و چگونه ممكن است احتياج بچيزى پيدا كند.

3- «امكان» بمعنى «سلب ضرورت يكى از دو جانب وجود و عدم است» پس «سلب ضرورت عدم» را هم دربر مى‌گيرد و مفهوم «سلب ضرورت عدم» واجب تعالى را هم شامل است و اگر امكان امر عدمى باشد، لازم مى‌آيد واجب تعالى هم «عدمى» باشد، تعالى عن ذلك علوّا كبيرا.

4- در منطق، «موادّ»، به سه قسمت تقسيم مى‌گردد چنانچه فخر رازى خود، در «شرح منطق اشارات» مى‌گويد: «... و القسمة ثلاثيّة أمّا واجبة او ممكنة او ممتنعة»[3].

يعنى موادّ- كيفيت صريح نسبت در قضيّه- يا واجب‌اند و يا ممكن و يا ممتنع.

فخر رازى كه مدّعى است «امكان» عدمى است لازم مى‌آيد كه ميان ممكن و معدوم فرقى نباشد و همچنين تقسيم مواد ثلاث به وجوب و عدم و امتناع بايد درست باشد كه نيست.

بعلاوه «امكان» اگر عدمى باشد، «لا امكان» هم كه امر عدمى است، پس بايد فرقى ميان «امكان» و «لا امكان» نباشد.

5- خواجه طوسى در ضمن جوابهاى خود به اعتراضات فخر رازى چنين اظهار داشت:

«بو على كه تعدد جهات عقل اول را كه عبارتند از امكان و وجوب بالغير علت تعدد معلولات معرّفى مى‌كند برمبناى احتمال بوده نه آنكه مبتنى بر حجّت و دليل بوده باشد زيرا در اين نوع از مسائل عقل را بدست‌يابى حقايق راهى نيست و از ادراك جزئيّات امور در اين مسائل عاجز است»[4].

اين كلام خواجه در پاسخ آنهمه اعتراضات فخر رازى كفايت مى‌نمايد، چون اظهار

[1].... الأمكان صفة مفتقرة الى الموصوف ...- فخر رازى- شرح اشارات- ج 2- صفحه 48- سطر 30.

[2].... الأمكان صفة عارضة لماهيّة ... فخر رازى- شرح اشارات- ج 2- صفحه 48.

[3] شرح منطق اشارات- فخر رازى- از كتب خطّى مجلس شورى- شماره- صفحه 87.

[4].... أنّما ذكر بعد تمهيد صدور الكثير عن الواحد احتمال ذلك على سبيل الأولويّه فقط ... خواجه- شرح اشارات- ج 3- صفحه 253.