«اگر يكى از دو مسبّب منتسب به دو سبب، اتمّ از ديگرى باشد، مسبّب اتمّ را به سبب اتمّ بايد نسبت داد، وگرنه لازم مى‌آيد وجود معلول، اتمّ از وجود علّت باشد كه محال است، اين يك مسئله علمى است، نه آنكه خطابى باشد و بر عهده بو على نبوده كه در مسئله صدور كثير از واحد، سخن بتفصيل آورد چون بو على خود اعتراف دارد كه در اين مسئله، عقل از درك كمتر از اين تفصيل هم عاجز است، اين مقدار تفصيل هم كه آورده برمبناى «اولويّت» بوده است، يعنى بهترين نوع احتمالات ممكن را عنوان كرده است نه حكم قطعى برمبناى استدلال باشد»[1].

«نتيجه بحث»

طرح مسئله صدور كثير از واحد از طرف بو على در «اشارات» مورد اعتراض فخر رازى قرار گرفت، خواجه نصير طوسى در «شرح اشارات» به جانبدارى از بو على اعتراضات او را پاسخ داد تفصيل كلام آنان را چون آورده‌ايم، در اينجا تكرار نمى‌كنيم. اكنون در تأييد نظر خواجه به چند مطلب اشاره مى‌شود:

1- فخر رازى در يكى از اعتراضهاى خود بر بو على يادآور شد كه راى بو على در مسئله صدور كثير از واحد متزلزل است چون يكبار «وجوب بالغير» عقل اوّل و بار ديگر تعقّل عقل اوّل مبدأ اوّل را علّت عقل دوم معرّفى مى‌نمايد. خواجه چنين پاسخ داد «بو على حالت «وجوب بالغير» عقل اوّل را بطور انفرادى، علّت عقل دوّم قرار نداده، بلكه وجوب بالغير عقل اوّل و تعقل عقل اوّل مبدأ اوّل را بطور مجموع، علّت عقل دوم معرّفى نمود.

مؤيّد اين نظر خواجه صريح كلام بو على است كه مى‌گويد:

«فيكون بماله من عقله الأوّل الموجب لوجوده و بماله عنده مبدأ الشى‌ء.»[2] كه مفهوم اين عبارت بو على همان است كه خواجه بيان فرموده است.

2- فخر رازى اظهار مى‌دارد «امكان ذاتى» و «وجوب بالغير» عقل اوّل، چون عدمى‌اند، صلاحيّت علّيت «فلك» و «عقل دوّم» را ندارند. ليكن فخر رازى در بعضى موارد

[1] اقول اذا استند مسبّبان احدهما اتمّ وجودا من الأخر الى سببين كذلك و كان المسبّب الأتمّ وجودا من السّبب الأنقص، وجب استناده الى السّبب الأتمّ لأنّ المعلول لا يمكن أن يكون اتمّ وجودا من علّته و هذا موضع علمىّ ...

على أنّه ليس بمحتاج فى بيان كيفيّة صدور الكثيرة عن الواحد الى هذا التفصيل و هو لم يجزم ايضا بذلك و كيف و هو معترف بالعجز عن ادراك ما هو دون ذلك من تفاصيل الأمور ... خواجه نصير طوسى- شرح اشارات- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 3- صفحه 252.

[2] بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه- ج 3- صفحه 247.