اعتراض فخر رازى بر بو على در وجود «غايت» براى قواى طبيعى و جواب خواجه به آن‌

فخر رازى در «شرح اشارات» وجود «غايت» را براى قواى طبيعى منكر مى‌شود و خواجه در اين نظريه با او مخالفت مى‌نمايد. كلام آنان در اين مورد چون در شرحى از عبارت بو على آمده، ازاين‌رو، ابتدا كلام بو على را آورده و سپس به بررسى نظر خواجه و فخر رازى مى‌پردازيم.

بو على در «اشارات» در بيان بعضى از احكام علّت غائى چنين مى‌گويد:

«علّت غائى كه فعل بخاطر آن انجام مى‌گيرد، بماهيّت خود، علّت علّيت فاعل است و در وجود خود، معلول علّت فاعلى است، زيرا علّت فاعلى، علت وجود غايت است نه علت علّيت علت غائى ...»[1].

اين بيان بو على در جواب از اين سؤال آمده است: كه اگر «غايت» علّت علّيت فاعل باشد و فاعل هم علّت علّيت غايت باشد اين امر موجب دور باطل است و جواب بو على اين است كه:

غايت بحسب ماهيّت، علّت عليّت فاعل است، ولى فاعل، علّت وجود غايت است، نه علّت علّيت آن و عليت غايت چون باقتضاى ماهيّت و ذاتى آن است و لذا معلول امرى نخواهد بود بنابراين مشكل دور هم پيش نخواهد آمد.

فخر رازى در «شرح اشارات» مى‌گويد:

«آنچه بو على آورده كه غايت باقتضاى ماهيت خود، علّت عليّت فاعل است، خالى از اشكال نيست، چون حكما براى فعل قواى طبيعى، علّت غائى قايلند و قواى طبيعى هم شعور ندارند، پس علّت غايى نه در ذهن قواى طبيعى بوده- چون براى قواى طبيعى ذهنى نيست- و نه در خارج، چون وجود خارجى آن معلول علّت فاعلى است بلكه معدوم صرف است، پس چگونه ممكن است بحسب ماهيت خود علّت علّيت فاعل باشد و خلاصى از اين اعتراض فقط بانكار «غايت» در فعل قواى طبيعى است، هرچند كه حكما آن را نپسندند»[2].

[1].... و العلّة الغائيّة الّتى لأجلها الشى‌ء علّة بماهيّتها و معناها لعليّة العلّة الفاعليّة و معلولة لها فى وجودها فأنّ العلّة الفاعليّة، علّة مّا لوجودها ... و ليست علّة لعليّتها ... بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 3- صفحه 15.

[2].... لقايل أن يقول: قولك للعلّة الغائية، علّة بماهيّتها لعليّة العلّة الفاعليّة. فيه اشكال لأنّكم تثبتون العلّة الغائيّة لأفعال الطبيعّته و القوى الطبيعيّة لادويّة لها و لا شعور لها فماهيّة العلة الغائيّة هيهنا لا يمكن أن يقال أنّها موجودة فى الذهن ... و غير موجودة فى الخارج ... فاذا كانت معدومة صرفه و المعدوم- دنباله پاورقى در صفحه بعد