دارد نبوده، چون ممكن نيست مباين شى‌ء منشأ حدوث يا فساد آن شى‌ء گردد، بلكه حكماء مى‌گويند بدن با هيئت مخصوصى كه براى آن در قبل از حدوث نفس است، محل براى امكان حدوث صورت انسانى است و حدوث صورت انسانى هم بدون نفس كه مبدأ قريب آن است ممكن نيست پس بدن با هيئت مخصوصى كه براى آن است، شرط حدوث نفس است از آن جهت كه نفس مبدأ قريب حدوث صورت انسانى است نه آنكه شرط وجود نفس باشد و چيزى كه حادث گرديد، بفساد آنچه كه شرط حدوث آن است فاسد نمى‌گردد، مانند خانه كه با مرگ بنّاء كه شرط حدوث آن است از بين نمى‌رود، بلكه همچنان باقى مى‌ماند، بنابراين، پس از حدوث صورت انسانى، نفس كه تحقّق پيدا كرد، استعداد بدن براى حدوث صورت انسانى و نفس از بين مى‌رود و فقط امكان فساد صورت انسانى در بدن باقى خواهد ماند، ولى امكان فساد نفس در آن نخواهد بود چون ذاتا مباين يكديگرند. از آنچه آورديم معلوم شد كه چرا حكما بدن را فقط منشأ حدوث نفس مى‌دانند، نه منشأ فساد آن»[1].

«نتيجه بحث»

دليلى كه بو على در اشارات بر بقاء نفس، پس از فناء بدن آورد، فخر رازى، اعتراضاتى بر آن وارد كرد و خواجه به اعتراضات او پاسخ داد- به تفصيلى كه گذشت.

اكنون در تأييد نظر خواجه كه دفاع از قول ببقاء «نفس» پس از فناء بدن را بعهده گرفت، به مطلبى اشاره مى‌شود، و آن اينكه:

فخر رازى كه در «شرح اشارات» بر دليل بو على در بقاء نفس اعتراضاتى وارد نمود، و قول بقاء نفس را باطل دانست، در «المباحث المشرقيّه» و «معالم اصول الدين» دو دليل بر بقاء نفس پس از فناء بدن بشرح زير آورده است:

[1] و الجواب: أنّ كون الشّى‌ء محلّا لأمكان وجود ما هو مباين القوام له او لأمكان فساده غير معقول ... فاءنّ البدن ليس بمحلّ لأمكان حدوث النّفس من حيث هو مباين لها و لا لأمكان فسادها اصلا، بل انّما كان مع هيئة مخصوصة موجودة، قبل حدوث النّفس محلّا لأمكان و تهيّؤ لحدوث صورة انسانيّة ... و لم يكن وجود تلك الصورة ممكنا الّا مع ما هو مبدأها القريب بالذّات اعنى النّفس ... فأذن البدن مع هيئة مخصوصة شرط فى حدوث النّفس من حيث هى مبدأ صورة لا من حيث هى موجود مجرّد و ليس بشرط فى وجودها و الشّى‌ء اذا حدث فلا يفسد بفساد ما هو شرط فى حدوثه كالبيت فانّه يبقى بعد موت البّناء الّذى كان شرطا فى حدوثه ...

خواجه نصير طوسى- شرح اشارات- ج 3- صفحه 291- تلخيص المحصّل (حاشيه محصّل) المطبعه الحسينيّه- مصر 1323 ه- صفحه 167.