اعتراض فخر رازى بر دليل ديگر بو على به اينكه تعقّل نفس، جسمانى نيست و جواب خواجه به آن.

بو على بر اينكه تعقّل قوّه عاقله ذاتى او است، نه بلحاظ وابستگى بجسم، دليل مى‌آورد و فخر رازى در آن تشكيك مى‌كند و خواجه جواب مى‌دهد. پس از ذكر دليل بو على، به بيان اختلاف خواجه و فخر رازى مى‌پردازيم.

دليل بو على در «اشارات» چنين است:

«تعقّل قوّه عاقله- نفس ناطقه- اگر ذاتى او نباشد، بلكه بلحاظ انطباع آن قوه عاقله در جسمى مانند قلب يا مغز باشد، يا دائما آن جسم منطبع فيه را تعقّل خواهد كرد و يا هيچگاه آن را تعقّل نخواهد كرد زيرا با فرض جسمانى بودن تعقّل عاقله، صورت معقول در آن جسم منطبع فيه حاصل خواهد بود، نه در خود عاقله. پس تعقّل قوّه عاقله جسمى را كه در آن منطبع است اگر بعين آن صورتى باشد كه مستمرّا در آن جسم حاصل است، دائما آن را تعقّل خواهد كرد و اگر محتاج بصورت مجددّى باشد محال خواهد بود چون جمع مثلين است و اگر صورت مستمرّ در جسم، در تعقّل كافى نباشد هيچگاه آن را تعقّل نخواهد كرد. نتيجه آنكه: تعقّل يا عدم تعقّل قوّه عاقله جسم منطبع فيه (بفتح باء) خود را بطور دائم باطل است، بدليل آنكه گاه تعقّل از آن دارد و گاه ندارد با اين فرض ثابت مى‌گردد كه تعقّل عاقله جسمانى نيست»[1].

فخر رازى دليل فوق بو على را در جسمانى نبودن «تعقّل» بجهاتى باطل مى‌داند و چنين مى‌گويد:

«چنانچه عاقله محلّ خود را بصورت ديگرى از آن محلّ كه در خود محلّ باشد تعقّل كند، اجتماع مثلين لازم نمى‌آيد چون صورت ذهنى شى‌ء در تمام ماهيّت، مساوى آن شى‌ء نيست وگرنه فى المثل سياهى در تمام ماهيّت بايد همانند سفيدى باشد، چون مناسبت ميان آن دو، بيش از مناسبتى است كه صورت شى‌ء با خود آن شى‌ء دارد. براى اينكه سياهى و سفيدى در

[1] لو كانت القوّة العاقلة منطبعة فى جسم من قلب او دماغ لكانت دائمة التّعقل له، او كانت لا تتعقّله البتّه، لأنّها انّما تتعقّل بحصول صورة المتعقل لها فأن استأنفت تعقّلا بعد ما لم يكن فيكون قد حصل لها من صورة المتعقّل من مادّته موجودا فى مادّته ايضا و لأنّ حصوله متجدّد فهو غير الصورة الّتى لم تزل له فى مادّته بالعدد فيكون قد حصل فى مادّة واحدة مكنونة باعراضها باعيانها صورتان لشى‌ء واحد معا و قد سبق بيان فساد هذا فاذن هذه الصورة الّتى بها تصير القوّة المتعقّلة و القوّة المتعقّلة مقارنة لها دائما فأمّا أن تكون المقارنة توجب التعقّل دائما او لا يحتمل التعقّل اصلا و ليس و لا واحد من الأمرين بصحيح ... بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 3- صفحه 276.