فخر رازى در اعتراض ديگر خود بر دليل تجرد «نفس» مى‌گويد:

«اگر صور عقلى مجرّد از عوارض غريبه باشند، كافى است كه در تجرّد «نفس» گفته شود «هر عرض حالّ در مكان، قابل اشاره حسّى است و امر قابل اشاره حسّى هم مجرّد از عوارض غريبه نيست. پس صور عقلى كه از عوارض غريبه مجرّداند بايد حالّ در جسم نباشند» اين اختصار در اثبات تجرّد «نفس» كفايت مى‌نمود و به آنهمه تفصيل در كلام بو على، نياز نبوده است»[1].

خواجه در جواب اين اعتراض مى‌گويد:

«درستى دليلى در اثبات مطلوبى، منافات با صحّت دليل ديگرى بر اثبات آن مطلوب ندارد.

دليلى كه بو على بر تجرّد نفس آورد به اين بيان: «صورت واحد عقلى كه مجرد است اگر در چيزى حلول نمايد، آن چيز تقسيم‌ناپذير خواهد بود و جسم چون قابل تقسيم است، حلول صورت عقلى مجرّد در آن ممكن نيست». و كلام را در بيان اين دليل طولانى نمود، بمناسبت آن بوده كه ضمنا ثابت نمايد صور خيالى، چون قابل تقسيم‌اند، جسمانى‌اند، بنابراين از حلول صور خيالى در محلّى، تجرّد محلّ آن ثابت نمى‌گردد»[2].

فخر رازى در اعتراض ديگر خود بر تجرّد «نفس» چنين مى‌گويد:

بو على در فرق صور عقلى با صور حسّى و خيالى معتقد است كه «صور عقلى، مجرّد از عوارض غريبه و تقسيم‌ناپذيرند، پس محلّ آن صور بايد جسم و جسمانى نباشد امّا صور حسّى و خيالى كه داراى اجزاء متباين در وضع‌اند، محلّ آنها يا جسم خواهد بود و يا جسمانى» اين فرق درست نيست، زيرا چنان نيست هر صورت قابل اشاره حسّى كه داراى اجزاء متباين در وضع است، در شى‌ء مجرّد حلول پيدا نكند. هيولاى اولى با اينكه ذاتا فاقد حجم و امتداد است، با اين وصف حكما معتقدند صورت جسميّه و مقدار و شكل منطبع در آن مى‌باشند. پس حلول‌

بقيه پاورقى از صفحه قبل- مكرّر قد سبق ذكره ... خواجه نصير طوسى- شرح اشارات- ج 2- صفحه 378.

[1] من الشكوك على هذه الحجّة أنّه لمّا كان هذا البرهان لا يتّم ألّا بهذا التقدير (اى بحلول الصورة المجردّة فى النفس) لكان كافيا فى بيان تجرّد النّفس أن يقال: كلّ عرض حلّ فى المتحيّز فلابدّ و أن يكون له وضع و كلّ ماله وضع لم يكن مجرّدا عن اللّواحق لكن الصّورة العقليّة مجرّدة عن اللّواحق فيجب أن لا تكون حالّة فى الجسم ...

فخر رازى- شرح اشارات- ج 1- صفحه 166.

[2].... ليس بقدح فى الحجّة المذكورة لأنّ صحّة حجّة على مطلوب لا ينافى صحّة حجة اخرى عليه .... و انّما اختار هيهنا الحجّة المذكورة الّتى هو قولنا: المرتسم بالمعقول الواحد ليس بمنقسم و الجسم منقسم لاءندراج كون الصّورة الخياليّة جسمانيّة ... خواجه نصير طوسى- شرح اشارات- ج 2- صفحه 378.