تشكيك فخر رازى در وجود قوّه واهمه و جواب خواجه به آن.

قوّه وهميّه- واهمه- كه از قواى باطنى است، معانى جزئى را درك مى‌كند و معانى جزئى از قبيل محبّت فرزند بمادر، علاقه يا ترس يا نفرت كه شخصى از شخص ديگر پيدا مى‌كند مى‌باشد مدرك اين معانى را «واهمه» گويند. بو على را كلامى است در اثبات قوّه واهمه كه فخر رازى بر آن اعتراضى وارد مى‌كند و خواجه جواب مى‌دهد و بترتيب كلام هريك را مى‌آوريم:

كلام بو على در «اشارات» در اثبات وجود «قوّه واهمه» چنين است:

«جانداران خواه ناطق و عاقل يا غيرعاقل، معانى جزئى غيرمحسوسى را در محسوسات ادراك مى‌نمايند كه با حواس ظاهرى، آن معانى را نمى‌توان يافت مانند «عداوتى» كه گوسفند در گرگ مى‌يابد يا «علاقه» اى كه قوچ به ميش دارد، قوه‌اى كه مدرك اين معانى جزئى است حكمش در مورد ادراك آن معانى جزئى از لحاظ اينكه حكمى است قطعى و جزمى همانند حكمى است كه قوّه حس در مشاهدات خود دارد، چنين قوه‌اى را واهمه مى‌نامند»[1].

فخر رازى در شرح اشارات مى‌گويد:

«بيان بو على در اثبات «قوّه واهمه» از دو جهت ضعيف است: 1- آن عداوتى كه گوسفند از گرگ مى‌يابد، مدرك آن، اگر مدرك گرگ هم باشد لازم مى‌آيد، «حسّ مشترك» يا «قوّه خيال» كه گرگ را ادراك مى‌نمايد، آن عداوت جزئى را هم درك كند. باوجوداين احتمال ديگر حكم قطعى به اينكه مدرك معانى جزئى غير مدرك صور جزئى است، صحيح نيست. فرضا كه قوّه مدرك عداوت جزئى در گوسفند، مدرك گرگ نباشد، ولى حكم به اينكه «قوّه مدرك گرگ كه جسمانى است پس قوّه مدرك عداوت جزئى هم بايد جسمانى باشد» درست نيست چون ممكن است مدرك معانى جزئى، نفس ناطقه باشد. 2- اين نوع معانى «عداوت گوسفند از گرگ، علاقه قوچ به ميش و ...» گرچه معانى جزئى مى‌باشند ولى ادراك آنها ممكن است ادراك كلّى باشد. دوستى ميان من و فرزندم، كه مفهومى جزئى است ادراك آن ممكن است بلحاظ مفهوم كلّى دوستى باشد، چون دوستى مفروض اگر معدوم گردد، مفهوم دوستى جزئى ديگرى حادث خواهد شد. بهمين ترتيب، پس ادراكى كه از دوستى ميان خود و فرزندم دارم ممكن است بر

[1].... أن الحيوانات ناطقها و غير ناطقها تدرك فى المحسوسات الجزئيّة معانى جزئيّة غير محسوسة و لا متأدّيّة من طريق الحواسّ مثل ادراك الشّاة معنى فى الذنب غير محسوس و أدراك الكبش معنى فى النعجه غير محسوس ادراكا جزئيا يحكم به كما يحكم الحسّ بما يشاهده ...- بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه- انتشارات حيدرى- تهران 1379 ه- ج 2- صفحه 341.