اختلاف خواجه با فخر رازى در كيفيّت تقدّم قوّه مدركه بر محرّكه‌

بو على در «اشارات» پس از اثبات «نفس» از قوّه مدركه و سپس از قوّه محرّكه سخن بميان آورده است.

فخر رازى بر اينكه چرا بو على، مدركه را بر محرّكه، مقدّم داشته، تعليلى ذكر مى‌كند ولى خواجه آن را نمى‌پسندد و تعليل ديگرى مى‌آورد. ابتدا اشاره‌اى به كلام بو على و بعد نقطه نظر فخر رازى و خواجه را در اين مسئله مى‌آوريم.

بو على در اشارات مى‌گويد:

«شكّ نيست از اينكه هركس ادراكى از حقيقت و ذات خود دارد، ادراك‌كننده، نه يكى از حواس ظاهرى بدن است و نه اعضاى باطنى مانند: قلب و دماغ زيرا با غفلت از اين امور و افعال آنها، ذات خود را درمى‌يابيم ....»[1].

پس از فراغت از اين كلام كه در اثبات «نفس» است سخن خود را چنين ادامه مى‌دهد:

«ادراك آن است كه حقيقت شى‌ء نزد ادراك‌كننده متمثّل گردد، و دريابنده آن را مشاهده كند»[2].

فخر رازى مى‌گويد:

«از اينكه بو على پس از اثبات نفس، از قوّه مدركه سخن گفته و قوّه محرّكه را پس از آن عنوان مى‌كند، به اين دليل بوده كه «مدركه» تقدّم طبعى دارد و بو على هم‌چنان كرد تا وضع مطابقت با طبع نمايد قوّه مدركه از آنجهت بر قوّه محرّكه، تقدّم طبعى دارد كه حركت اختيارى، تابع ادراك است و تا مطلوب و غايت حركت ادراك نگردد، حركتى بسوى آن انجام نخواهد شد، و اين بر همه معلوم است، لذا بعضى بر آن شده‌اند كه: بعضى از حيوانات مانند صدف و اسفنج و ... ادراك دارند، ليكن حركت ارادى ندارند، گرچه اين مذهب باطلى است ولى اين حقيقت را كه «ادراك» تقدّم طبعى بر تحريك دارد، معلوم مى‌نمايد»[3].

[1].... بما ذا تدرك ذاتك و ما المدرك من ذاتك ... و ليس ايضا ألّا من ظواهر اعضائك. لا ... فأنّا قد كنّا اغفلنا الحواسّ عن افعالها و ليس مدركك حيئذ عضوا من اعضائك كقلب او دماغ و كيف و قد يخفى عليك وجودهما ... بو على- اشارات- نقل از شرح خواجه- ج 2- صفحه 5- 294.

[2] درك الشّى‌ء هو أن تكون حقيقته متمثّلة عند المدرك بشاهدها ما به يدرك ...- مأخذ قبل- صفحه 308.

[3] أنّما قدّم الكلام فى القوى المدركة على الكلام فى القوى المحرّكه لأنّ الحركة الأختيارية لا توجد ألّا عند الشّعور بمطلوب او مهروب عنه فيكون التّحريك متفرّعا على الأدراك و لأجل ذلك- دنباله پاورقى در صفحه بعد

بقيه پاورقى از صفحه قبل- ذهب بعضهم الى أنّه يجوز خلّو بعض الحيوانات عن القوّة المحرّكه الأختياريّة مثل‌