امّا حواس ظاهره شاغل باشند به ديدن صورتهائى كه بيننده را به مشاهدت او رغبت افتد، و شنيدن صوتهاى مناسب‌[1]، و همچنين در بوى‌ها و طعم‌ها و ملموسات.

امّا حواس باطنه شاغل باشند به تخييل‌[2] صورتها و حالتها كه خاطر بدان ملتفت باشد، يا به توهم محبتى يا مبغضتى، يا تعظيم مسرّتى‌[3] يا تحقير مضرتى‌[4]، يا انتظامى يا عدم انتظامى‌[5]، يا به تذكر حال گذشته، يا به تفكر در امورى كه طالب حصول آن امور باشد مانند مال و جاه.

امّا قواى حيوانى شاغل به سبب حزنى، يا خوفى، يا غضبى، يا شهوتى، يا خيانتى، يا خجلتى، يا غيرتى، يا انتظار لذتى‌[6]، يا اميد قهر بر عدوى، يا حذر از مولمى باشد.

امّا افكار مجازى شاغل تفكر در امرى غير مهم يا علمى غير نافع باشد.

و بالجمله هر چه به اشتغال بدان، از مطلوب محجوب شود.

و خلوت عبارت‌[7] است از ازالت اين جمله موانع، پس صاحب خلوت بايد كه موضعى اختيار كند كه همى‌[8] از محسوسات ظاهر و باطن شاغلى نباشد و قواى حيوانى را مرتاض گرداند تا او را جذب به آنچه ملايم آن قوى باشد، و دفع از آنچه غير ملايم بود تحريك نكند، و از افكار مجازى به كلّى اعراض كند، و آن فكرهائى بود كه غايات آن راجع با مصالح معاش فانى باشد[9].

اما مصالح معاد امورى باشد كه غايات آن حصول لذّات‌

[1]ن: مقغّا و مناسب.

[2]ن و گ: تخيّل.

[3]ن: چيزى.

[4]ن: چيزى.

[5]ن: نظامى.

[6]ن: لذيذى.

[7]ن: اشارت.

[8]ن و گ: با مصالح معاش و معاد باشد، اما مصالح معاش امور فانى باشد.

[9]اما مصالح معاش امور فانى باشد (ن- گ).