گرديد.

پرسش دوم ما همان است كه قبل از ما ياقوت حموى در ضمن نقل كلام ابن فضلان در مورد برخى امور مربوط به خوارزم، مطرح كرده است و آن اين‌كه:

مراد ابن فضلان از خوارزم در اين‌جا چه بوده است؟ ياقوت حموى بعد از نقل برخى از كلمات ابن فضلان مى‌گويد: نمى‌دانم كه مراد وى از خوارزم چه بوده است. زيرا بدون شك خوارزم اسم منطقه‌اى است. ما هم همين سؤال را مطرح مى‌كنيم كه مراد وى از خوارزم چه بوده است؟

علاوه بر اين شايد قضيه‌اى كه مطرح شد علت ديگرى داشته باشد كه ربطى به وجود گروهى شيعه در سرزمين خوارزم كه خوارزم شاه خواسته باشد توجه آنان را جلب كند، نداشته باشد. به اين معنا كه خوارزمشاه خواسته است به اين وسيله با الناصر لدين اللّه، خليفه عباسى، همراهى عاطفى كرده باشد. زيرا الناصر لدين اللّه فردى بوده كه تظاهر به تشيع مى‌كرده و در اين زمينه چهره‌اى همچون مأمون و معتصد، فرزند موفق، داشته است. بسيارى از مورخان همچون ابن طقطقى در كتابش موسوم به «الآداب السلطانيه» و على بن انجب بغدادى معروف به ابن الساعى در كتابش تحت عنوان «مختصر اخبار الخلفاء» و ابن واصل و غير اينها به اين مطلب تصريح كرده‌اند. الناصر لدين اللّه همان كسى است كه مكان موسوم به سرداب غيبت در سامرا را بنا كرد و براى آن پنجره‌هايى از آبنوس عالى و يا ساج كه بر آن نام خودش و تاريخ اين كار نقش بسته است، قرار داد و در لوح چوبين داخل صفه روى ديوار چنين نقش كرد:

بسم اللّه الرحمن الرحيم. محمد رسول اللّه، امير المؤمنين على ولى اللّه، فاطمه، الحسن بن على، الحسين بن على، على بن الحسين، محمد بن على، جعفر بن محمد، موسى بن جعفر،