وجوب بدلى

وجوب شىء داراى جانشين در عرض خود

وجوب بدلى، در جايى است كه متعلق وجوب عقلا و يا شرعاً بدل و جانشينى دارد كه در عرض يك ديگر مى باشند، مانند: وجوب غسل كه در خارج از نظر عقلى مى تواند در ضمن هر يكى از افراد ماهيت آن امتثال شود، و يا مانند: وجوب خصال كفاره، كه مكلف شرعاً مخير است وجوب را در ضمن آزادى يك بنده يا اطعام شصت فقير و يا شصت روز روزه ارائه نمايد، و هر يك مى تواند جانشين ديگرى شود، به طورى كه هرگاه وجوب در ضمن يكى از آنها آورده شد، لازم نيست در ضمن فردى ديگر صورت پذيرد.

حكيم، محمد سعيد، المحكم فى اصول الفقه، ج 2، ص 361.

صدر، محمد باقر، دروس فى علم الاصول، ج 1، ص 394.

وجوب تبعى

وجوب مستفاد از دلالت غير مطابقى خطاب شرعى

وجوب تبعى، مقابل وجوب اصلى، وجوبى است كه به طور مستقل مورد اراده مولا قرار نگرفته و خطاب جداگانه اى نيز براى آن صادر نشده، بلكه دستور او بر وجوب، به صورت دلالت غير مطابقى صورت مى گيرد. بنابراين، در صورتى كه جمله اى براى بيان مقصود اصلى متكلم گفته شود، اما لازمه آن دلالت بر وجوب چيزى ديگر باشد، آن وجوب را تبعى گويند; براى مثال، وقتى مولا مى گويد: «اشتر اللحم»، مقصود اصلى او اين است كه گوشت خريده شود، اما اين كلام او به تبع، بر وجوب رفتن به بازار براى خريدن گوشت دلالت مى كند.

و يا وقتى دليلى مى گويد: سفر بيش از چهار فرسخ سبب قصر نماز مى شود، به ملازمه فهميده مى شود كه روزه نيز بر اين شخص واجب نيست، زيرا بين قصر نماز و عدم وجوب روزه ملازمه است.

عراقى، ضياء الدين، نهاية الافكار، ج 1، ص 332.

جزايرى، محمدجعفر، منتهى الدراية فى توضيح الكفاية، ج 2، ص 352.

مشكينى، على، اصطلاحات الاصول، ص 281.

آخوند خراسانى، محمد كاظم بن حسين، كفاية الاصول، ص 152.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 1، ص (94-93).

ولايى، عيسى، فرهنگ تشريحى اصطلاحات اصول، ص 366.

محمدى، على، شرح اصول فقه، ج 1، ص 196.

فاضل لنكرانى، محمد، كفاية الاصول، ج 2، ص 369.

وجوب تخييرى

وجوب متعلق به چند فعل با مطلوبيت يكى از آنها به صورت اختيارى

وجوب تخييرى، مقابل وجوب تعيينى بوده و عبارت است از وجوبى كه مطلوب آن، يكى از دو يا چند چيز شمرده شده، به گونه اى كه هر يك مى تواند بدل و جانشين ديگرى قرار گيرد; به بيان ديگر، در وجوب تخييرى، فرد مشخصى در نظر نيست، بلكه يكى از دو يا چند چيز، به طور بدليت مطلوب است، مانند: كفاره روزه ماه رمضان براى كسى كه بدون عذر روزه را افطار كند، كه يا بايد بنده اى را آزاد نمايد، يا شصت مسكين را اطعام كند و يا شصت روز روزه بگيرد، و اگر هر يك از اين سه مورد را انجام دهد به وظيفه خود عمل كرده است.

نكته:

ميان اصولى ها در باره حقيقت و ماهيت وجوب تخييرى ديدگاه هاى مختلفى، به شرح زير، وجود دارد:

1. وجوب تخييرى، در جايى است كه امر، به يكى از دو يا چند چيز تعلق گرفته باشد و نتوان تمام آنها را ترك كرد بلكه ترك هر يك در صورتى مجاز است كه بدل آن آورده شود;

2. وجوب تخييرى، وجوبى است كه بر فرد نامعينى از افراد خارجى تعلق گرفته است، از اين رو در جايى كه تخيير بين دو طرف باشد يكى از آن دو، بدون اين كه معين شود واجب است;

3. وجوب تخييرى، وجوبى است كه كل افراد و تمامى اطراف آن واجب مى باشد، اما وقتى مكلف يكى از آنها را انجام دهد، وجوب بقيه از وى برداشته مى شود;

4. وجوب تخييرى، وجوبى است كه به يكى از افراد خارجى تعلق گرفته است كه در نزد خداى متعال معين است، اما براى مكلف مشخص نيست[1]

[1]آخوند خراسانى، محمد كاظم بن حسين، كفاية الاصول، ص 174

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 1، ص 94.

رشاد، محمد، اصول فقه، ص 88.

مشكينى، على، اصطلاحات الاصول، ص 282.

خمينى، روح الله، انوار الهداية فى التعليقة على الكفاية، ج 2، ص 151.

خضرى، محمد، اصول الفقه، ص 51.

سجادى، جعفر، فرهنگ معارف اسلامى، ج 4، ص 529.

مطهرى، مرتضى، آشنايى با علوم اسلامى، ج 3، ص 72.

ولايى، عيسى، فرهنگ تشريحى اصطلاحات اصول، ص 367.

محمدى، على، شرح اصول فقه، ج 1، ص 169.

فاضل لنكرانى، محمد، سيرى كامل در اصول فقه، ج 6، ص (311-310)و313.

فاضل لنكرانى، محمد، كفاية الاصول، ج 2، ص (494-493).

وجوب ترتبى

وجوب مترتب بر عصيان وجوب اهمّ

وجوب ترتبى، يعنى وجوب مهمى كه مترتب بر عصيان وجوب اهم مى باشد; براى مثال، مولا دو امر دارد: يكى «صلّ» و ديگرى «اَزِل النجاسة عن المسجد»، «صلّ» در صورت وسعت وقت، واجب مهم، و زدودن نجاست از مسجد، واجب اهمّ