زنان به هنگام وفات شوهر، كه آيه شريفه: (وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً وَصِيَّةً لِأَزْواجِهِمْ مَتاعاً إِلَى الْحَوْلِ غَيْرَ إِخْراج); و كسانى از شما كه در آستانه مرگ قرار مى گيرند و همسرانى از خود به جا مى گذارند بايد براى همسران خود وصيت كنند كه تا يك سال آنها را (با پرداختن هزينه زندگى) بهره مند سازند به شرط اين كه آنها از خانه شوهر بيرون نروند (ازدواج مجدد نكنند)»1 با آيه اى ديگر كه مى فرمايد: (وَ الَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْواجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُر وَ عَشْراً); و كسانى از شما كه مى ميرند و همسرانى باقى مى گذارند بايد چهار ماه و ده روز انتظار بكشند (عده نگه دارند)»[2] نسخ شده است.

طبق آيه اول، مدت عده زنى كه شوهر او از دنيا رفته است يك سال بوده و در آيه بعد اين مدت به چهار ماه و ده روز تقليل پيدا كرده و در حقيقت، حكم اول نسخ شده است.

[1]بقرة (2)، آيه 240

[2]بقرة (2)، آيه 234

زحيلى، وهبه، اصول الفقه الاسلامى، ج 2، ص 964.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 2، ص (59-54).

نسخ به اثقل

نسخ حكمى شرعى با جاى گزينى حكمى دشوارتر

نسخ به اثقل، از اقسام نسخ به بدل و مقابل نسخ به اخف و نسخ به مساوى بوده و عبارت است از نسخ حكم شرعى به وسيله شارع، همراه با جاى گزين نمودن حكمى كه دشوارتر از حكم منسوخ مى باشد، مانند آن كه در حكم اول، مسلمانان مخير بوده اند بين روزه و فديه دادن و سپس دليل ناسخ، روزه را معين نموده، كه در اين جا تعيين روزه، مشقت دارتر از تخيير بين روزه و فديه است. و يا مانند نسخ روزه عاشورا، به واسطه وجوب روزه رمضان، كه آن يك روز بوده و اين يك ماه، و بديهى است كه حكم ناسخ، سخت تر از حكم منسوخ است.

در جواز نسخ به اثقل، اختلاف است; بيشنر اصولى ها آن را جايز مى دانند.

اصفهانى، محمد حسين، الفصول الغروية فى الاصول الفقهية، ص 237.

خضرى، محمد، اصول الفقه، ص 301.

زهيرالمالكى، محمد ابوالنور، اصول الفقه، ج 3، ص 62.

غزالى، محمد بن محمد، المستصفى من علم الاصول (به ضميمه فواتح الرحموت بشرح مسلم الثبوت)، ج 1، ص 120.

ميرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمد حسن، قوانين الاصول، ج 1، ص 98.

علم الهدى، على بن حسين، الذريعة الى اصول الشريعة، ج 1، ص 420.

نسخ به اخف

نسخ حكمى شرعى با جاى گزينى حكمى آسان تر

نسخ به اخف، از اقسام نسخ به بدل و مقابل نسخ به اثقل و نسخ به مساوى بوده و عبارت است از نسخ حكم شرعى به وسيله شارع، همراه با جاى گزين نمودن حكمى كه آسان تر و راحت تر از حكم منسوخ مى باشد، مانند آن كه در صدر اسلام هر مسلمانى ملزم بود در مقابل ده نفر جنگ كند، سپس شارع، اين حكم را نسخ نمود و تنها مقاتله در مقابل دو نفر را جاى گزين آن كرد[1]

اين نوع از نسخ به اتفاق همه علما جايز بوده و واقع هم شده است، مانند: نسخ حكم حرمت هم بسترى با همسر در شب هاى ماه رمضان و جاى گزينى حكم جواز هم بسترى در اين شب ها، به دليل آيه مباركه: (أُحِلَّ لَكُمْ لَيْلَةَ الصِّيامِ الرَّفَثُ إِلى نِسائِكُمْ)[2]

نكته:

حكمت نسخ به اخف، ايجاد احساس راحتى و رضايت بيشتر در مكلف است.

[1]فخر رازى، محمد بن عمر، المحصول فى علم اصول الفقه، ج 3، ص 378

[2]بقرة (2)، آيه 187

زهيرالمالكى، محمد ابوالنور، اصول الفقه، ج 3، ص 62.

خضرى، محمد، اصول الفقه، ص 301.

اصفهانى، محمد حسين، الفصول الغروية فى الاصول الفقهية، ص 237.

غزالى، محمد بن محمد، المستصفى من علم الاصول (به ضميمه فواتح الرحموت بشرح مسلم الثبوت)، ص 120.

ابن عقيل، على بن عقيل، الواضح فى اصول الفقه، ص 135.

ميرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمد حسن، قوانين الاصول، ج 2، ص 98.

نسخ به بدل

نسخ حكمى شرعى با جاى گزينى حكم ديگر

نسخ به بدل، مقابل نسخ به غير بدل بوده و عبارت است از نسخ حكم شرعى، به وسيله شارع، همراه با جاى گزين نمودن حكم ديگر; براى مثال، خداى متعال، مسلمانان را در صدر اسلام از جنگ با كفار نهى فرمود و آنان را به عفو و گذشت ترغيب و تشويق كرده و فرمود: (فَاعْفُوا وَ اصْفَحُوا حَتّى يَأْتِيَ اللّهُ بِأَمْرِهِ،1 سپس اين نهى را با اذن جهاد، به وسيله آيه ديگر (أُذِنَ لِلَّذِينَ يُقاتَلُونَ بِأَنَّهُمْ ظُلِمُوا)2 نسخ نمود; بنابراين، بدل از عفو و گذشت، جهاد و قتال با كفار قرار داده شده است.

[1]بقرة (2)، آيه 109

[2]حج (22)، آيه 39

ابن عقيل، على بن عقيل، الواضح فى اصول الفقه، ص 139.

خضرى، محمد، اصول الفقه، ص 301.

فخر رازى، محمد بن عمر، المحصول فى علم اصول الفقه، ج 3، ص 320.