طريق تيمم، عبادت است و عبادت با نيت مناسبت دارد، پس طهارت نيز مناسبت تبعى با نيت پيدا مى كند. اما در وصف مناسب، علاوه بر اطّراد، مناسبت ذاتى بين حكم و وصف وجود دارد، و به اين دليل، از جهت اعتبار در مرتبه بالاترى از وصف شبهى قرار دارد.

نكته دوم:

در اين كه آيا مناسبت ذاتاً مفيد عليت است يا مناسبت هاى معتبر نزد شارع صلاحيت عليت دارد، ميان اصوليون اهل سنت اختلاف است; «حنفيه» و «شافعيه»، فقط مناسبت هاى معتبر نزد شارع را شايسته عليت مى دانند، مانند: حفظ دين، حفظ نفس، حفظ عقل، حفظ مال و حفظ نسل، ولى فقهاى «مالكى» و «حنبلى» مجرد مناسبت را شايسته عليت مى دانند; يعنى هر آن چه كه به نفع عباد باشد و يا ضررى را از آنها دفع كند مى تواند علت باشد، و ظن به عليت را كافى مى دانند[2]

نكته سوم:

تفاوت مناسبت با سبر و تقسيم در اين است كه در اولى، مجتهد تنها وصفى را كه بيشتر با حكم مناسبت دارد به عنوان علت حكم برمى گزيند، اما در سبر و تقسيم همه اوصاف بايد جمع آورى شده و بررسى گردد تا مجتهد به آن وصفى كه براى عليت صلاحيت دارد، دست يابد[3]

[1]زحيلى، وهبه، اصول الفقه الاسلامى، ج 1، ص 677

[2]همان، ج 1، ص 679

[3] جناتى، محمد ابراهيم، منابع اجتهاد (از ديدگاه مذاهب اسلامى)، ص (304-303).

زهيرالمالكى، محمد ابوالنور، اصول الفقه، ج 4، ص (84-83).

زحيلى، وهبه، اصول الفقه الاسلامى، ج 1، ص (680-676).

خلاف، عبدالوهاب، علم اصول الفقه و خلاصة التشريع الاسلامى، ص (85-48).

اصغرى، محمد، قياس و سير تكوين آن در حقوق اسلام، ص 187.

طباطبايى حكيم، محمد تقى، الاصول العامة للفقه المقارن، ص 310.

ميرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمد حسن، قوانين الاصول، ج 2، ص 87.

مناسب اخروى

وصف مناسب در قياس داراى منفعت اخروى يا دافع ضرر اخروى

مناسب اخروى، از اقسام مناسب حقيقى و مقابل مناسب دنيوى بوده و به معناى وصف مناسبى است كه منفعت اخروى را به ارمغان آورده و يا ضرر اخروى را از انسان دور مى نمايد، همانند: وصف تزكيه نفس كه با تشريع عبادات هم چون نماز، روزه و حج كه منافعشان اخروى است، مناسبت دارد زيرا منفعتى كه به ارمغان مى آورند ثواب است كه متعلق به آخرت مى باشد و ضررى را كه از انسان دور مى كنند، عقاب اخروى است.

زهيرالمالكى، محمد ابوالنور، اصول الفقه، ج 4، ص 95.

مناسب اقناعى

وصف داراى مناسبت بدوى و ظاهرى

مناسب اقناعى، مقابل مناسب حقيقى، وصفى است كه در ابتدا با حكم مناسب به نظر مى آيد، ولى پس از دقت و تأمل، عدم مناسبت و سازگارى آن با حكم روشن مى گردد; براى مثال، در نگاه ابتدايى، علت حرمت خريد و فروش شراب و مردار، وصف نجاست آن به نظر مى آيد، زيرا وصف نجاست با حرمت خريد و فروش مناسب است و نجاستِ چيزى، سبب عدم رغبت و تحقير و نفرت مردم نسبت به آن مى گردد، در حالى كه خريد و فروش، با رغبت و اقبال مردم به چيزى سازگار است و چيزهايى كه از نظر مردم پست و بى ارزش است، رغبتى به خريد و فروش آنها نيست. اما پس از دقت و تأمل در اين وصف، مناسبت آن از بين مى رود، زيرا به دست مى آيد كه شارع نجاست را در مورد حكم عدم صحت نماز با لباس نجس، مورد توجه قرار داده است، اما در مورد «عدم صحت بيع»، نجاست و عدم نجاست آن در نظر شارع معتبر نيست.

زهيرالمالكى، محمد ابوالنور، اصول الفقه، ج 4، ص 94.

فخر رازى، محمد بن عمر، المحصول فى علم اصول الفقه، ج 5، ص 162.

مناسب تحسينى

وصف داراى مناسبت، به دليل پسنديده بودن آن

مناسب تحسينى، از اقسام مناسبت دنيوى، و به معناى مناسبى است كه منفعت دنيوى آن براى حفظ مكارم اخلاق لازم مى باشد; به بيان ديگر، وصف داراى مناسبت هرگاه منفعت دنيوى ضرورى نداشته باشد و رفع نيازهاى زندگى دنيوى نيز بر آن متوقف نباشد، ولى از صفات نيكو و پسنديده باشد، آن را مناسب تحسينى مى گويند، همانند: وصف قذارت و پليدى كه با تعلق حكم تحريم به آن، مناسبت دارد، زيرا نوع انسان ها از پليدى نفرت دارند، و اين تحريم، به دليل تشويق مردم به كسب مكارم اخلاق، لازم است، هر چند امرى ضرورى در حيات انسان نيست.

زهيرالمالكى، محمد ابوالنور، اصول الفقه، ج 4، ص 96.

مناسبت حكم و موضوع

روابط و مناسبت هاى موجود ميان موضوع و حكم آن به نظر عرف

مناسبت حكم و موضوع، به معناى مناطها، روابط و مناسبت هايى است كه در ديد عرف ميان يك حكم و موضوع آن وجود دارد. اين مناسبت ها در گذار زندگى، ميان جامعه اى خاص در ذهن اهل عرف رسوخ كرده است، به گونه اى كه به عنوان يك دليل شرعى لفظى گاهى سبب تخصيص، و گاهى سبب تعميم