مكارم شيرازى، ناصر، انوار الاصول، ج 2، ص 151.

طباطبايى حكيم، محمد تقى، الاصول العامة للفقه المقارن، ص 317.

نائينى، محمد حسين، اجود التقريرات، ج 1، ص 498.

مشكينى، على، تحرير المعالم، ص 89.

حيدر، محمد صنقور على، المعجم الاصولى، ص (885-884).

مفهوم مساوات

ثبوت حكم منطوق براى مفهوم موافق به دليل اتحاد علّت حكم در هر دو

مفهوم مساوات، از اقسام مفهوم موافق بوده و در جايى است كه مفهوم موافقت، از منطوق يك كلام به سبب اتحاد علت حكم ثابت بر موضوع آنها، به دست آيد; يعنى وقتى يقين وجود دارد كه علت حكم ثابت بر موضوع در جمله منطوق، همان علت حكم ثابت بر موضوع در مفهوم موافق است، حكم منطوق به مفهوم سرايت داده مى شود، و به مفهوم موافقى كه از اين راه به دست مى آيد، مفهوم موافق مساوات مى گويند; به خلاف جايى كه مفهوم موافق به سبب اولويت نه اتحاد در مناط حكم به دست مى آيد. مثل اين كه گفته شود: «لاتشرب الخمر لانه مسكر» كه در آن علت حرمت شرب خمر، اسكار آن دانسته شده است; حال اگر نسبت به مسكر بودن چيز ديگرى، مثل فقاع، علم به دست آيد، از راه مفهوم موافق مساوات، حكم حرمت شرب به آن نيز تسرى داده مى شود[1]

نكته:

در جايى كه علت منصوص باشد مفهوم مساوات حجت است، اما آن جا كه علت حكم مستنبط باشد، در حكم قياس اصولى است و نزد علماى شيعه حجيت ندارد.

[1]حيدر، محمد صنقور على، المعجم الاصولى، ص 888

بروجردى، حسين، نهاية الاصول، ص 295.

نائينى، محمد حسين، فوائد الاصول، ج 1، 2، ص 556.

مكارم شيرازى، ناصر، انوار الاصول، ج 2، ص 151.

رشاد، محمد، اصول فقه، ج 1، ص 499.

زهيرالمالكى، محمد ابوالنور، اصول الفقه، ج 2، ص 98.

زحيلى، وهبه، الوجيز فى اصول الفقه، ص 171.

مفهوم مقدار

ر.ك: مفهوم عدد

مفهوم مكان

بحث از انتفاى حكم مقيّد به مكان معين در غير آن مكان

مفهوم مكان، از اقسام مفهوم مخالف و به معناى نفى طبيعى حكم از موضوع، در خارج از مكان معين شده است، در صورتى كه در منطوق كلام، آن حكم براى همان موضوع و در مكان معين شده، اثبات شده باشد، براى مثال، اگر كسى به وكيل خود بگويد: «بعه فى مكان كذا»; اين كالا را در فلان شهر يا كشور بفروش» و او تخلف كرده و آن را در مكان ديگرى بفروشد، عقد صحيح نيست.

در كتاب «الفصول فى الاصول» آمده است:

«مفهوم الزمان و المكان و هو نفى الحكم عما وقع خارجاً عنهما»[1]

به اين ترتيب، مفهوم مكان در جايى است كه حكم، بر مكان معلق شده باشد، مانند: «تصدق فى المسجد» كه اگر مفهوم مخالف داشته باشد، به معناى عدم وجوب تصدق در غير مسجد است.

در مورد حجيت مفهوم مكان ديدگاه ها مختلف است; برخى همانند «شافعى» و صاحب «البرهان» آن را حجت مى دانند، ولى علماى شيعه، حجيت آن را نپذيرفته اند.

در كتاب «تمهيد القواعد» آمده است:

«مفهوم الزمان و المكان حجة عند جماعة و مردود عند المحققين»[2]

[1]اصفهانى، محمد حسين، الفصول الغروية فى الاصول الفقهية، ص 157

[2]شهيدثانى، زين الدين بن على، تمهيد القواعد، ص 116

ميرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمد حسن، قوانين الاصول، ج 1، ص 192.

اسنوى، عبد الرحيم بن حسن، التمهيد فى تخريج الفروع على الاصول، ص 259.

مفهوم موافق

سرايت حكم منطوق به موضوع غير مذكور

مفهوم موافق، مقابل مفهوم مخالف بوده و عبارت است از مدلول التزامى منطوق كلام كه باعث سرايت حكم منطوق به موضوع ديگرى مى گردد كه در كلام آورده نشده است. به چنين مفهومى از آن جهت مفهوم موافق گفته مى شود كه حكم مستفاد از مفهوم به لحاظ نفى و اثبات هم سنخ با حكم منطوق است; براى مثال، از آيه (فَلا تَقُلْ لَهُما أُفّ)1 استفاده مى شود كه اگر «اف گفتن به پدر و مادر» حرام است، به طريق اولى ضرب و جرح آنها نيز حرام است. از مفهوم موافق به «لحن الخطاب» و «فحوى الخطاب» نيز تعبير شده است.

مفهوم موافق بر دو قسم است:

1. مفهوم مستفاد به واسطه اولويت (مفهوم اولويت);

2. مفهوم مستفاد به واسطه علم به اتحاد علت حكم در دو موضوع (مفهوم مساوات).

نكته:

برخى از اصولى ها معتقدند مفهوم موافق مدلول التزامى دليل مطابقى نيست بلكه مدلول التزامى مدلول دليل مطابقى است، زيرا ملازمه در حقيقت ميان ثبوت حكم بر موضوع مذكور و ثبوت آن بر موضوع غير مذكور در كلام است و اين ربطى به دلالت دليل ندارد; به خلاف مفهوم مخالف[2]

نيز ر.ك: مفهوم اولويت; مفهوم مساوات.