مفهوم اوصاف

ر.ك: مفهوم وصف

مفهوم اولويت

مفهوم موافقِ مأخوذ به ملاك اولويت

مفهوم اولويت، كه مقابل مفهوم مساوات مى باشد، نوعى مفهوم موافق است كه به مناط اولويت منطوق كلام به دست مى آيد; به اين بيان كه مناط حكم در مفهوم، قوى تر و اشد از مناط حكم در منطوق است و همين امر سبب استنباط حكم مفهوم مى گردد، مثل آيه: (تَقُلْ لَهُما أُفّ)1 كه در آن، «اف گفتن به والدين» به دليل آن كه موجب رنجش آنان مى گردد، مورد نهى قرار گرفته است، بنابراين، هر آن چه كه مانند كتك زدن موجبات رنجش بيشتر آنان را در مقايسه با اف گفتن فراهم نمايد، در نظر عقل به طريق اولى ممنوع است.

درباره حجيت مفهوم اولويت، ميان عالمان شيعه بلكه ميان عالمان مسلمان اتفاق نظر وجود دارد.

[1]إسراء (17)، آيه 23

شيرازى، محمد، الوصول الى كفاية الاصول، ج 1، ص 113.

شهيدثانى، زين الدين بن على، تمهيد القواعد، ص 108.

عراقى، عبدالنبى، المحاكمات بين الاعلام، ص 71.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 2، ص 184.

زهيرالمالكى، محمد ابوالنور، اصول الفقه، ج 2، ص 98.

زحيلى، وهبه، الوجيز فى اصول الفقه، ص 171.

نائينى، محمد حسين، اجود التقريرات، ج 1، ص 498.

حسن، خليفه بابكر، مناهج الاصوليين، ص 144.

مكارم شيرازى، ناصر، انوار الاصول، ج 2، ص 151.

نائينى، محمد حسين، فوائد الاصول، ج 2، 1، ص 555.

مفهوم جمله شرطيه

ر.ك: مفهوم شرط

مفهوم حصر و استثن

اقوال پيرامون دلالت جمله حصر و استثنا بر نفى حكم از غير محصور و غير مستثنى

يكى از اقسام مفهوم مخالف، «مفهوم حصر و استثنا» بوده و به معناى دلالت التزامى جمله حصر و استثنا بر نفى طبيعى حكم از غير محصور و غير مستثنى است; براى مثال، در آيه: (إِنَّما وَلِيُّكُمُ اللّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذِينَ آمَنُوا)1 وليّ مسلمانان، در خداوند، پيامبر(صلى الله عليه وآله) و امام على(عليه السلام)منحصر شده (مطابق شأن نزول آيه) و از غير آنها نفى شده است، و يا در مثال «جاء القوم الاّ زيداً» طبيعت حكم آمدن از زيد نفى شده است.

برخى از علما، مانند «غزالى»، «آمدى» و «صاحب فصول» مفهوم حصر را از مفهوم استثنا مستقل دانسته اند، ولى اكثر علما معتقدند مفهوم حصر و استثنا يكى است و استثنا از اين باب كه مفيد حصر است مفهوم دارد. به نظر مى رسد اين اختلاف مبتنى بر اين مسئله است كه از «حصر» معناى اعم اراده شود يا اخصّ. توضيح اين كه: حصر به معناى اخص، همان «قصر» در اصطلاح اهل بلاغت، و به معناى «اختصاص دادن چيزى به چيزى، و نفى آن از چيزهاى ديگر» است (القصر فى الاصطلاح تخصيص شىء بشىء بعبارة مخصوصة). حصر به اين معنا در مقابل استثنا است، اما حصر به معناى اعم شامل قصر و استثنا (كه معناى مطابقى آن اخراج است) مى شود.

ادوات حصر عبارت است از: اِلاّ، اِنّما، بَل و هيئت هاى دلالت كننده بر حصر.

لفظ «اِلاّ» در سه معنا كاربرد دارد:

1. صفت به معناى غير; در اين كاربرد، به بحث مفهوم وصف ملحق مى شود كه مفهوم داشتن آن مورد اختلاف است;

2. «الاّ»ى استثنائيه، مثل: «اكرم العلماء الاّ الفاسقين منهم»، كه بر انتفاى حكم مستثنى منه (اكرام) از مستثنى (علماى فاسق) دلالت مى كند;

[3]ادات حصر بعد از نفى، مثل: «لا صلوة الاّ بطهور» كه حقيقت نماز را از نماز بى طهارت نفى مى كند. اين قسم به همان قسم دوم، يعنى «الاّ»ى استثنائيه بر مى گردد

لفظ «بل» گاهى براى دلالت بر اين مطلب مى آيد كه ماقبل آن به غلط يا از روى غفلت صادر شده است، و گاهى براى تأكيد ماقبل، و گاهى نيز براى نفى و ابطال ماقبل مى آيد، كه همين كاربرد اخير مورد بحث و مفيد حصر است.

هيئت هاى دلالت كننده بر حصر، متعدّد مى باشد كه در علم بلاغت از آنها به تفصيل بحث شده است، از آن جمله، مقدّم شدن مفعول، مثل: (إِيّاكَ نَعْبُدُ وَ إِيّاكَ نَسْتَعِينُ)، و مقدم شدن مسندٌ اليه معرَّف به لام جنس، مثل: «العالم محمد» مى باشد.

عدّه اى از اصوليون، مفهوم استثنا را مسلّم دانسته اند، چنان كه در كتاب «الفصول فى الاصول» آمده است:

«و من المفاهيم مفهوم الاستثناء و انّما و الحصر. اما مفهوم الاستثناء فممّا لا كلام فى ثبوته فى الجملة»2

عده اى هم مفهوم حصر را مسلّم و آن را از نوع دلالت به منطوق دانسته اند نه دلالت به مفهوم، چنان كه در كتاب «اجود التقريرات» آمده است:

«لا يخفى انّ ما كان من ادوات الحصر دالا على ثبوت شىء لِشىء و نفيه عن غيره بنفس اللفظ كما هو الحال فى كلمة اِنّما، فهو خارج عن محلّ الكلام و داخل فى الدلالات المنطوقية»[3]

برخى نيز مفهوم داشتن حصر را منوط به آن مى دانند كه حصر به حكم بر گردد نه به موضوع، چنان كه در كتاب «فوائد