كه در استنباط صحيح حكم، دخالت دارد، نيز توجه گرديده است; به عبارت ديگر، به كارگيرى اجتهاد در منابع اصيل و معتبر شرعى، بعد از بررسى ابعاد و ويژگى هاى مختلف موضوعات و سنجيدن ابعاد قضايا براى استنباط احكام شرعى را اجتهاد پويا گويند. در اجتهاد پويا، مجتهد از رخدادهاى جامعه خود آگاهى كامل داشته و از آنها تحليل صحيح دارد و اجتهاد او ناظر به حل مشكلات مردم و مسئولان جامعه است، و حكم هر واقعه اى را در زمان مناسب آن استنباط مى نمايد. در اجتهاد پويا، شناخت موضوعات جديد، بسيار مؤثر و توجه به مشكلات و نيازهاى جامعه و كوشش براى حل آنها اساسى است; هم چنين توجه به شرايط جهانى و منطقه اى نيز لازم است.

لازم به ذكر است كه پويايى، در ذات اجتهادى است كه شيعه پرچم دار آن مى باشد، و علما و فقهاى بزرگ شيعه، همواره اجتهادشان پويا بوده است.

نيز ر.ك: اجتهاد جامد.

جناتى، محمد ابراهيم، ادوار اجتهاد، ص 479.

جناتى، محمد ابراهيم، منابع اجتهاد (ازديدگاه مذاهب اسلامى)، ص 18.

اجتهاد تجزئى

ر.ك: اجتهاد متجزى

اجتهاد جامد

اجتهادِ غير معطوف به مشكلات جامعه و نظام و فارغ از شرايط مكان و زمان

اجتهاد جامد، مقابل اجتهاد پويا مى باشد.

اين دو اصطلاح، بعد از پيروزى انقلاب اسلامى در جوامع علمى رايج گرديد و دليل آن تأثير افكار نورانى امام خمينى(رحمه الله)و شرايط جديد بعد از پيروزى انقلاب، بر حوزه هاى علميه بود. اجتهاد جامد، اجتهادى است كه در آن چارچوب اجتهاد و ضوابط شكلى آن رعايت شده است، اما به شرايط زمان و مكان و ساير شرايطى كه در استنباط صحيح مؤثر مى باشد، توجه نشده است.

توجه به شرايط زمان و مكان در اجتهاد، مجتهد را وادار مى نمايد كه علاوه بر رعايت چارچوب و قالب مشخص شده براى اجتهاد، به نيازهاى جامعه و مشكلاتى كه فرا روى مردم و مسئولان قرار گرفته است، توجه نموده و با تعمق بيشتر در منابع اصيل و تحليل ماهيت موضوعات نوپيدا و ارائه نظرهاى جديد و بسنده نكردن به اقوال گذشتگان در عين احترام به ديدگاه هاى آنها به فكر چاره جويى و حل مشكلات برآيد; يعنى او بايد تمام موضوعات جديد زمان خود و شرايطى را كه اين موضوعات در ظرف آنها ايجاد شده است در نظر بگيرد و با توجه به شرايط خاص منطقه اى و جهانى، فتوا صادر كند; نمونه آن، مشكلى بود كه در طرح قانون كار پيش آمد و عده اى رابطه كارگر و كار فرما را تحت قرار داد اجاره اشخاص تحليل نموده و قانون كار را كه نگرش جديد به اين رابطه داشت، امرى خلاف شرع دانستند، يا مسئله بانك دارى، كه عده اى بدون آن كه سعى كنند سيستم بانك دارى را با ضوابط اسلامى هماهنگ سازند، به حرمت آن فتوا دادند، اما كسانى مانند شهيد صدر(رحمه الله)و ساير بزرگان در صدد برآمدند تا سيستم بانك دارى بدون ربا را با توجه به مبانى شرع تعيين نمايند و همين بحث در مورد بيمه و ماليات و غيره به وجود آمد كه عده اى بدون توجه به نياز جامعه، حكم به حرمت آن دادند، اما عده اى ديگر مانند امام خمينى(رحمه الله) سعى در تطبيق آنها با قواعد شرع نمودند تا به نياز جامعه پاسخ داده باشند.

جناتى، محمد ابراهيم، منابع اجتهاد (ازديدگاه مذاهب اسلامى)، ص 18

اجتهاد در اصول دين

ر.ك: اجتهاد در اصول عقايد

اجتهاد در اصول عقايد

كوشش براى شناخت استدلالى اصول اعتقادى

اجتهاد در اصول عقايد، مقابل تقليد در اصول عقايد و عبارت است از اجتهادى كه براى شناخت استدلالى اصول اعتقادى انجام مى شود.

بيشتر علماى اسلام، چه شيعه و چه سنى، تقليد در اصول عقايد را جايز نمى دانند، بلكه بر شخص لازم مى دانند كه با كوشش و از طريق استدلال هر چند اجمالى و ساده، اصول اعتقادات دينى خود را بپذيرد.

جناتى، محمد ابراهيم، ادوار اجتهاد، ص 31.

صاحب معالم، حسن بن زين الدين، معالم الدين و ملاذ المجتهدين، ص (244-243).

بروجردى، محمد، مبانى حقوق اسلامى (مختلف الاصول)، ص (178-177).

ميرزاى قمى، ابوالقاسم بن محمد حسن، قوانين الاصول، ج 2، ص (165-164) و 102.

اجتهاد در اصول فقه

ملكه - يا عملياتِ - استنباط منابع معتبر احكام فقهى

اجتهاد در اصول فقه، به معناى اجتهادى است كه براى شناخت دليل و حجت در فقه به كار مى رود و به واسطه آن، شخص در علم اصول فقه، صاحب نظر مى گردد.

مبانى اصولى شخص در استنباطات فقهى او مؤثر است; از اين رو به كسى كه در علم اصول فقه مجتهد بوده، اما در علم فقه به اجتهاد نرسيده است، مجتهد اصطلاحى گفته نمى شود; بنابراين، اين اجتهاد، اگر به نفسه لحاظ شود، مقابل اجتهاد در فروع است (اجتهاد اصطلاحى)، اما اگر به عنوان مقدمه اجتهاد در فروعات فقهى، به آن نظر شود، داخل در اجتهاد مطلق است.