ظهور عرفى، قواعد تعارض و اصالة الطهاره، قاعده ى فراغ، قاعده نفى ضرر و... يك نياز جدى تاريخى است. به همين علت، به اعتقاد شهيد صدر، طبيعى است كه علم اصول در بين اهل سنت بيشتر بروز و ظهور پيدا كند. زيرا زمان فقدان نص براى اهل سنت با وفات نبى اكرم(صلى الله عليه وآله) (11 ه.ق) آغاز مى شود و از اين زمان به بعد آنان از عصر نص دور مى شوند. اما فقدان نص براى شيعه پس از شهادت امام عسگرى(عليه السلام) (260 ه.ق) و غيبت امام زمان(عج) آغاز مى شود.[1]

علاوه بر اين كه ائمه شيعه(عليهم السلام)، به اصحاب خود شيوه هاى به دست آوردن احكام و قواعد كلى و عناصر مشترك را تعليم مى دادند و يكى از علل مهم توجه به علم اصول در ميان انديشمندان شيعه همان ترويج تفكر اصولى از سوى ائمه(عليهم السلام) است. امام صادق(عليه السلام)درباره پارچه اى كه به عنوان جبيره استفاده شده بود به «عبدالاعلى» فرمود: يعرف هذا و اشباهه من كتاب اللّه عزّ و جلّ: قال اللّه تعالى: (ما جَعَلَ عَلَيْكُمْ فِي الدِّينِ مِنْ حَرَج);[2] بديهى است كه فهم چنين حكمى، ساده نيست و نياز به تعمق دارد كه امام صادق(عليه السلام) صحابى خود را به استنباط و فهم حكم آن از قرآن فرا مى خواند.

تأسيس علم اصول فقه

اصول فقه، جزء علوم ابتكارى مسلمين است، معروف اين است كه مخترع اين علم محمد بن ادريس شافعى[3] است.

ابن خلدون مى گويد: «اول كسى كه در علم اصول كتاب نوشت، شافعى بود كه كتاب معروف خود به نام «الرساله» را نوشت»[4] مرحوم سيد حسن صدر مى گويد: «قبل از شافعى مسايل اصول از قبيل اوامر و نواهى و عام و خاص و غيره مطرح بوده است و درباره هر يك از آنها از سوى علماى شيعه رساله نوشته شده است».[5] شهيد مطهرى مى گويد: «شايد بتوان گفت شافعى اول كسى است كه رساله جامعى درباره همه مسايل اصول مطروحه در زمان خودش نوشته است».[6]

شواهد تاريخى حكايت دارد كه قبل از شافعى ديگران درباره اصول فقه بحث كرده و حتى آثارى از خود به جاى گذاشته اند. پس نمى توان اثبات كرد كه مؤسّس علم اصول محمد بن ادريس شافعى باشد. او متوفاى 182 يا 204 قمرى است و هشام بن حكم متوفاى 179 ق درباره مباحث الفاظ كه از مسايل اصولى است كتاب نوشته است. آية الله سيد حسن صدر در كتاب تاسيس الشيعه لعلوم الاسلام مى گويد: «اولين فردى كه درمورد علم اصول سخن گفت و آن را پايه گذارى كرد امام باقر(عليه السلام) است بدين جهت آن حضرت مؤسس اين علم محسوب مى شود (امام باقر(عليه السلام) شهادت 111ق) و پس از ايشان امام صادق(عليه السلام) (شهادت 148 ق) قواعد اصولى را بر اصحاب و شاگردان خود املا نمود كه مجموعه اين قواعد را عده اى از علماى متأخر در كتبى جمع آورى نموده اند (مانند كتاب: اصول آل الرسول، خوانسارى اصفهانى; الاصول الاصليه، حسينى

ــــــــــــــــــــــــــــــــــ

[1]صدر، سيد محمدباقر، معالم الجديده، دار التعارف، بيروت، 1401 ق - سوم - ص 101 - 1.مجله حوزه. شماره 5 / ص 39 - 27 و ش /9ص 58 - 31 - پيدايش و تطور علم اصول; ترجمه المعالم الجديده، با تغيير و اضافات جزئى

[2]شيخ حر عاملى، وسايل الشيعه، كتاب الطهاره، ابواب وضوء باب 39 حديث 5

[3]ابو عبدالله، محمد بن ادريس بن عباس شافعى، امام محمد بن ادريس شافعى معروف به محمد بن ادريس شافعى، متوفاى 204 ق

[4]ابن خلدون، عبدالرحمن بن محمد، مقدمه ابن خلدون، دار احياء التراث العربى، بيروت، چهارم، ص 452 و 536

[5]صدر، سيد حسن، تاسيس الشيعه لعلوم الاسلام، انتشارات اعلمى، تهران، ص 314 - 309

[6]مطهرى، مرتضى، مجموعه آثار، ج 2، ص 36 - 35