انصارى، مرتضى بن محمد امين، فرائد الاصول، ج 2، ص 750.

نائينى، محمد حسين، فوائد الاصول، ج 4، ص 700.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 2، ص 193.

دليلين متفاضلين

دو دليل متعارضِ داراى اسباب ترجيح مختلف

دليلين متفاضلين، مقابل دليلين متعادلين بوده و عبارت است از دو دليل متعارضى كه هر كدام نسبت به ديگرى از جهتى رجحان و امتياز داشته باشد، مثل دو روايت متعارض كه يكى از آن دو موافق مشهور و ديگرى مخالف عامه است.

درباره تقديم و تأخير دو دليل متفاضل، ميان اصوليون اختلاف است.

نيز ر.ك: ترتيب مرجحات.

آخوند خراسانى، محمد كاظم بن حسين، كفاية الاصول، ص 505.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 2، ص 230.

محمدى، على، شرح اصول فقه، ج 3، ص (514-491).

مشكينى، على، تحرير المعالم، ص 224.

سبحانى تبريزى، جعفر، الموجز فى اصول الفقه، ص 410.

دليلين متكافئين

ر.ك: دليلين متعادلين

دواعى آمر

ر.ك: دواعى امر

دواعى استعمال

انگيزه هاى استعمال لفظ توسط متكلّم

دواعى استعمال، به معناى انگيزه هايى است كه متكلم را وادار مى كند لفظ را براى افاده معنايى به كار برد.

به طور كلى، انگيزه اصلى هر استعمالى، تفهيم و تفهم و ايجاد ارتباط با ديگران مى باشد. اين عنوان كلى بر افراد و مصاديق بى شمارى صادق است; براى مثال، برخى معتقدند صيغه امر فقط در معناى طلب يا بعث استعمال شده و ساير معانى همچون تهديد، تعجيز و غيره در حقيقت انگيزه هاى استعمال مى باشد.

نكته:

در اين فرهنگ نامه، به تبعيت از اصطلاح نامه اصول، از اصطلاح «دواعى استعمال» معنايى اراده شده كه غايت، منفعت و فايده استعمال لفظ در معنا را شامل مى شود.

نيز ر.ك: دواعى امر.

عراقى، ضياء الدين، نهاية الافكار، ج 1، ص 105.

دواعى استعمال امر

ر.ك: دواعى امر

دواعى امر

انگيزه هاى انشاى امر توسط آمر

دواعى امر، يعنى انگيزه هايى كه سبب انشاى امر مى گردد.

توضيح:

اصوليون در اين كه آيا صيغه «افعل» در معانى متعدد استعمال مى گردد چه مجازى و چه حقيقى يا فقط در يك معنا استعمال مى شود، اختلاف دارند; بيشتر آنها معتقدند صيغه افعل معانى متعددى دارد كه در يكايك آنها استعمال مى شود، هر چند در برخى از آنها حقيقت و در برخى ديگر مجاز است.

برخى از اصوليون متأخر همچون مرحوم «آخوند خراسانى» اعتقاد دارند مستعملٌ فيه در صيغه افعل تنها انشاى طلب است و ساير معانى، در حقيقت، دواعى استعمال مى باشد; گاهى داعى استعمال اين است كه به مأمورٌ به دست رسى پيدا شود وگاهى نيز اين داعى عبارت است از تعجيز يا تسخير يا تهديد يا تمنى يا ترجى يا....

نيز ر.ك: معانى صيغه امر.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 1، ص 72.

محمدى، على، شرح اصول فقه، ج 1، ص 144.

صدر، محمد باقر، بحوث فى علم الاصول، ج 2، ص 50.

آخوند خراسانى، محمد كاظم بن حسين، كفاية الاصول، ص 90.

فاضل لنكرانى، محمد، سيرى كامل در اصول فقه، ج 3، ص 335.

دواعى لفظى مجاز

انگيزه هاى مرتبط با لفظ در استعمالات مجازى

دواعى لفظى مجاز، كه در مقابل دواعى معنوى مجاز مى باشد، فوايدى است كه سبب استعمال لفظ مجازى به جاى لفظ حقيقى مى گردد، مثل آن كه لفظى كه بر معناى حقيقى شىء دلالت مى كند، بر زبان، سنگين جارى شود، چه اين سنگينى به خاطر تك تك حروف آن باشد، چه به دليل تركيب بين آنها و چه به سبب وزن آن; ولى لفظى كه بر معناى مجازى دلالت مى كند، روان و داراى لطافت و شيرينى خاصى است; براى مثال، واژه «خنفقيق» به معناى آلام، ناراحتى ها و سختى هاى روزگار بر زبان سنگين است، به همين دليل به جاى آن، كلمه «موت» را به كار مى برند و به خاطر ناراحتى شديدى كه به شخصى رسيده است مى گويند: «فلان وقع فى الموت»، و يا به خاطر عذوبت و خوش آيندى معناى «روضة» (باغ)، آن را به صورت مجازى به جاى «مقبرة» به كار مى برند، و يا به منظور استفاده از صنعت «طباق، جناس، مقابله و ترصيع» كه از محسنات بديعى در علم بلاغت مى باشد، لفظ مجازى را به جاى لفظ حقيقى به كار مى برند.