[1]مبناى قدما در بحث مفهوم اين است كه دلالت قضايا بر مفهوم، بر دو اصل عقلايى بنا شده است: الف مولا و متكلم، عاقل، متوجه، مختار و مريد است; ب كلام خود را به منظور تفهيم معنا با غرض و هدف خاصى القا مى نمايد; بنابراين، هنگامى كه كلامى از اين متكلم عاقل و مختار صادر مى شود، مثل: «إن جائك زيد فاكرمه» كه ميان وجوب اكرام زيد و آمدن او رابطه برقرار مى كند، عقلا حكم مى كنند كه متكلم با اراده و آگاهى، كلام خويش را براى هدف و غرضى بيان كرده است، چون وى مى توانست از اول بدون قيد آوردن بگويد: «اكرم زيدا» يا مى توانست قيدهاى ديگرى را نيز اضافه كند و بگويد: «ان جائك زيد و سلم عليك و اكرمك، اكرمه»، همين كه بدون قيد نياورد يا قيد اضافى نياورد و يا قيدى غير از قيد مجىء نياورد، دليل بر اين است كه آمدن زيد در نزد وى در وجوب اكرام او مدخليت دارد; يعنى اگر نيامد، وجوب اكرام ندارد

[2]مبناى متأخرين اين است كه دلالت قضايا بر مفهوم ناشى از عليت منحصره قيد (جزا) براى مقيد (شرط) است، به گونه اى كه از وجود جزا، وجود شرط، و از عدم جزا، عدم شرط، لازم مى آيد

خمينى، مصطفى، تحريرات فى الاصول، ج 2، ص 362.

صدر، محمد باقر، جواهر الاصول، ص 136.

محمدى، على، شرح اصول فقه، ج 1، ص 226.

ولايى، عيسى، فرهنگ تشريحى اصطلاحات اصول، ص 326.

نائينى، محمد حسين، اجود التقريرات، ج 1، ص 414.

بروجردى، حسين، نهاية الاصول، ص 295.

رشاد، محمد، اصول فقه، ص 136.

عاملى، ياسين عيسى، الاصطلاحات الفقهية فى الرسائل العملية، ج 5، ص 59.

فاضل لنكرانى، محمد، سيرى كامل در اصول فقه، ج 7، ص 356.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 1، ص (113-112).

سبحانى تبريزى، جعفر، الموجز فى اصول الفقه، ص (148-147).

حجيت مفهوم شرط

وجود يا عدم وجود مفهوم براى جمله شرطى

حجيت مفهوم شرط، به معناى اعتبار مفهوم جمله شرطى نزد گوينده و شنونده و صحت استناد و احتجاج به آن از سوى آن دو است. ترديدى وجود ندارد كه اگر كلام داراى مفهوم باشد، در آن مفهوم ظهور پيدا مى كند، هم چنين، در حجيت ظواهر نيز شكى نيست، اما در اين كه آيا جمله شرطى مفهوم دارد يا نه، ميان اصولى ها اختلاف است، هر چند مشهور آن را داراى مفهوم مى دانند.

نيز ر.ك: مفهوم شرط.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 1، ص 112.

مشكينى، على، تحرير المعالم، ص 90.

فاضل لنكرانى، محمد، سيرى كامل در اصول فقه، ج 7، ص 356.

سبحانى تبريزى، جعفر، الموجز فى اصول الفقه، ج 2، 1، ص (148-147).

حجيت مفهوم مخالف

وجود يا عدم وجود مفهوم مخالف براى هر يك از انواع قضايا

حجيت مفهوم مخالف، مقابل حجيت مفهوم موافق و به معناى اعتبار مفهوم مخالف نزد شنونده و گوينده و صحت استناد و احتجاج به آن از سوى آن دو است.

براى مثال، اگر متكلم و يا مولا بگويد: «ان أحسن صديقك فأحسن اليه; اگر دوستت به تو نيكى كرد به وى نيكى كن»، مفهوم مخالف اين قضيه اين است كه اگر از سوى دوستت احسان نشدى، به وى احسان نكن; بنابراين، اگر شنونده و يا عبد به مفهوم مخالف اين جمله و قضيه عمل كرد، متكلم يا مولا حق اعتراض به وى را ندارد.

نيز ر.ك: حجيت مفهوم.

محمدى، ابوالحسن، مبانى استنباط حقوق اسلامى يا اصول فقه، ص 74.

حسن، خليفه بابكر، مناهج الاصوليين، ص (253-250).

حجيت مفهوم موافق

صحت استناد به مفهوم موافق يك قضيه در كشف حكم شرعى

حجيت مفهوم موافق، به معناى اعتبار آن در نزد عقلا است. اصوليون در حجيت مفهوم موافق، اختلافى ندارند هر چند در حجيت مفهوم مساوى (و ادنى) اختلاف دارند ولى در اين كه ماهيت مفهوم موافق چيست و به چه دليل حجت است، اختلاف نظر دارند. بيشتر صاحب نظران معتقدند حجيت مفهوم موافق از باب دلالت لفظى است، ولى برخى ديگر آن را از باب قياس اولويت، حجت مى دانند. گروه اول براى اثبات مدعاى خود به دلايل زير استناد كرده اند:

1. تمامى فرقه هاى اسلامى (غير از ظاهريه) مفهوم موافق را حجت مى دانند و اين در حالى است كه برخى از آنان منكر قياس هستند;

[2]قياس نياز به نظر و اجتهاد دارد، ولى مفهوم موافق، تنها به درك حكم از راه شناخت اسلوب هاى لغوى نياز دارد

كسانى كه معتقدند حجيت مفهوم موافق از باب دلالت لفظى است، در لغوى يا سياقى بودن آن اختلاف نظر دارند.

محمدى، ابوالحسن، مبانى استنباط حقوق اسلامى يا اصول فقه، ص 72.

حسن، خليفه بابكر، مناهج الاصوليين، ص 144و151.

صدر، محمد باقر، جواهر الاصول، ج 1، ص 114.