مفهوم غايت جمله «يجب الامساك الى الليل» كه بر عدم وجوب امساك در شب دلالت مى كند، با مفهوم شرط جمله «ان جاءك زيد فلا يجب الامساك فى الليل» كه بر وجوب امساك در شب در صورت نيامدن زيد، دلالت مى كند.

در تعارض مفهوم شرط با مفهوم غايت، مفهوم غايت مقدم مى شود.

نائينى، محمد حسين، فوائد الاصول، ج 4، ص (733-732).

عراقى، ضياء الدين، نهاية الافكار، ج 4، جزء 2، ص 150.

تعارض مفهوم شرط و مفهوم وصف

تنافى مفهوم شرط يك دليل با مفهوم وصفِ دليل ديگر

تعارض مفهوم شرط و مفهوم وصف، به معناى تنافى ميان مفهوم شرط يك دليل و مفهوم وصف دليل ديگر است، مثل: مفهوم جمله «هر عالمى نزد تو آمد به او احترام كن»، با مفهوم جمله «اكرام عالم فاسق واجب نيست»، كه مفهوم جمله اول، عدم وجوب اكرام عالمانى است كه نزد او نمى روند و مفهوم جمله دوم، وجوب احترام عالمان عادل است حتى اگر نزد او نروند.

در تعارض مفهوم شرط و مفهوم وصف، مفهوم شرط بر مفهوم وصف مقدم است.

نائينى، محمد حسين، فوائد الاصول، ج 4، ص 733.

عراقى، ضياء الدين، نهاية الافكار، ج 4، جزء 2، ص 150.

تعارض مفهوم و عام

ر.ك: تعارض عام و مفهوم

تعارض مفهوم و مفهوم

تنافى مفهوم يك دليل با مفهوم دليل ديگر

تعارض مفهوم و مفهوم، از اقسام تعارض ادله لفظى و به معناى تنافى ميان مفهوم دو دليل مى باشد، مانند: تعارض مفهوم جمله «يجب الامساك الى الليل» كه جمله غايى بوده و غايت امساك را شب قرار داده است، با مفهوم جمله «ان جاءك زيد فلا يجب الامساك فى الليل» كه جمله شرطيه بوده و مفهوم شرط در آن مقتضى وجوب امساك در شب در صورت نيامدن زيد است، كه با مفهوم غايت در جمله اول كه مقتضى عدم وجوب امساك در شب به صورت مطلق چه زيد بيايد و چه نيايد مى باشد، تعارض دارد.

در تعارض دو مفهوم، ميان آنها جمع دلالى انجام مى گيرد; يعنى يكى از آن دو بر ديگرى حمل مى شود.

عراقى، ضياء الدين، نهاية الافكار، ج 4، جزء 2، ص 150.

نائينى، محمد حسين، فوائد الاصول، ج 4، ص (733-732).

ايروانى، باقر، الحلقة الثالثة فى اسلوبها الثانى، ج 4، ص (353-351).

تعارض مفهوم و منطوق

تنافى مفهوم يك دليل با منطوق دليل ديگر

يكى از اقسام تعارض ادله لفظى، تعارض مفهوم و منطوق است كه به معناى تنافى ميان مدلول منطوقى يك دليل و مدلول مفهومى دليل ديگر است، مانند: «اذا خفى الاذان فقصّر» و «اذا خفيت الجدران فقصّر» كه مفهوم هر يك با منطوق ديگرى تعارض دارد; منطوق جمله اول اين است كه در مسافرت، هر جا كه صداى اذان شنيده نشد، نماز شكسته مى شود و مفهوم آن اين است كه اگر چنين نشد، نماز كامل است، چه ديوار شهر از ديده ها پنهان شود و چه نشود، و منطوق جمله دوم اين است كه در سفر هر جا ديوار شهر از ديده ها پنهان شود، نماز شكسته مى شود و مفهوم آن اين است كه اگر پنهان نشود نماز كامل است، چه صداى اذان شنيده شود و چه نشود.

حكم تعارض مفهوم و منطوق در حالات مختلف، متفاوت بوده و بستگى به اين دارد كه امكان جمع عرفى بين آنها وجود داشته باشد يا نه; در صورت عدم امكان جمع عرفى، قواعد باب تعارض با رعايت خصوصيات هر مورد جريان مى يابد.

ايروانى، باقر، الحلقة الثالثة فى اسلوبها الثانى، ج 4، ص (353-351).

صدر، محمد باقر، دروس فى علم الاصول، ج 2، ص 564.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 1، ص 118.

مجاهد، محمد بن على، مفاتيح الاصول، ص 702.

تعارض مفهومين

ر.ك: تعارض مفهوم و مفهوم

تعارض منطوق و عام

ر.ك: تعارض عام و منطوق

تعارض منطوق و مفهوم مخالف

تنافى منطوق يك دليل با مفهوم مخالف دليل ديگر

تعارض منطوق و مفهوم مخالف، مقابل تعارض منطوق و مفهوم موافق، و به معناى تنافى منطوق يك دليل با مفهوم مخالف دليل ديگر است; براى مثال، از يك سو، دليل عامى به دلالت منطوقى مى گويد: «كل ماء طاهر» كه آب قليل، كثير، ملاقى با نجس و غير ملاقى را شامل مى شود، و از سوى ديگر، قضيه شرطيه اى وجود دارد كه در مفهوم ظهور دارد، مانند: «الماء اذا بلغ قدر كر لا ينجّسه شى» كه مفهوم مخالف آن عبارت است از: «فاذا لم يبلغ الماء قدر كر ينجس بالملاقاة».

در نتيجه، اين مفهوم خاص با منطوق عام تعارض پيدا مى كند.

اصولى ها در اين كه كدام يك از اين دو بر ديگرى مقدم است، اختلاف دارند:

برخى منطوق را مقدم مى شمارند، زيرا دلالت منطوق اقوا است;