نماز با «حرمت ترك نماز» ملازم است، معناى اين ادعا آن است كه بين دو حكم «حرمت» و «وجوب» ملازمه است، به گونه اى كه وجوب نماز به اقتضاى تلازمى، بر حرمت ترك آن، دلالت مى نمايد.

التزام در اقتضا، هم التزام به نحو بيّن بمعنى الاخص و هم التزام به نحو بيّن بمعنى الاعم را شامل مى شود.

مكارم شيرازى، ناصر، انوار الاصول، ج 1، ص 455.

جزايرى، محمدجعفر، منتهى الدراية فى توضيح الكفاية، ج 2، ص 465.

عراقى، ضياء الدين، نهاية الافكار، ج 1، ص 360.

صاحب معالم، حسن بن زين الدين، معالم الدين و ملاذ المجتهدين، ص 66.

فاضل لنكرانى، محمد، كفاية الاصول، ج 2، ص 422.

فاضل لنكرانى، محمد، سيرى كامل در اصول فقه، ج 6، ص 21.

اقتضاى ثبوتى

تأثير در ثبوت واقعى شىء

اقتضاى ثبوتى، مقابل اقتضاى اثباتى بوده و عبارت است از استعمال اقتضا در موردى كه مقتضى، علت براى ثبوت واقعى شىء مى باشد، مثل اين كه گفته شود: انجام مأموربه، در خارج، اقتضاى سقوط امر عدم ثبوت آن را دارد.

در اين مثال، كلمه «اقتضا» به معناى عليت و تأثير در ثبوت واقعى شىء، به كار رفته است.

فاضل لنكرانى، محمد، كفاية الاصول، ج 2، ص 110.

عراقى، ضياء الدين، نهاية الافكار، ج 2،1، ص 360.

اصفهانى، محمد حسين، نهاية الدراية فى شرح الكفاية، ج 1، ص 146.

صدر، محمد باقر، بحوث فى علم الاصول، ج 2، ص 315.

اقتضاى شأنى

قابليت دلالت چيزى بر چيزى

اقتضاى شأنى، مقابل اقتضاى فعلى بوده و در جايى است كه يك چيز شأنيت دلالت بر چيزى را داشته باشد و براى آن كه اين شأنيت به فعليت برسد، به قرينه و عدم مانع نياز است.

«ميرزا حبيب الله رشتى(رحمه الله)» اقتضاى شأنى را در بحث الفاظ به كار برده و آن را بر پذيرش مبناى «ذاتى بودن علاقه بين لفظ و معنا» مترتب دانسته است.

رشتى، حبيب الله بن محمد على، بدايع الافكار، ص 35.

اقتضاى عقلى

تأثير در ثبوت واقعى يك شىء به حكم عقل

اقتضاى عقلى، مقابل اقتضاى لفظى و به معناى استعمال اقتضا، در معناى عليت و تأثير در ثبوت واقعى شىء است كه بدون دخالت لفظ، صورت مى گيرد، مانند ديدگاه گروهى از اصوليون در بحث «اقتضاى امر به شىء از نهى از ضد آن» كه اين اقتضا و استلزام را عقلى دانسته و مى گويند: امر به شىء، به حكم عقل، مقتضى نهى از ضد عام است و ربطى به عالم الفاظ ندارد; يعنى ملازمه مورد بحث، از نوع بيّن بالمعنى الاخص نيست تا اقتضا لفظى باشد، بلكه يا بيّن بالمعنى الاعم است و يا غير بيّن كه در هر دو صورت، اقتضا به حكم عقل است.

مظفر، محمد رضا، اصول الفقه، ج 1، ص 275.

خمينى، مصطفى، تحريرات فى الاصول، ج 2، ص 23.

مكارم شيرازى، ناصر، انوار الاصول، ج 1، ص (454-453).

فاضل لنكرانى، محمد، كفاية الاصول، ج 2، ص 110.

فاضل لنكرانى، محمد، سيرى كامل در اصول فقه، ج 6، ص 22.

اقتضاى عينى

عينيت و دلالت مطابقى يك شىء بر شىء ديگر

اقتضاى عينى، مقابل اقتضاى تضمنى و التزامى بوده و در جايى است كه مقصود از اقتضا، عينيت باشد، مانند اين كه كسى ادعا كند امر به شىء، عين نهى از ضد آن است، به اين معنا است كه براى مثال، وقتى مولا مى گويد: «يجب عليك الصلوة»، عين اين است كه بگويد: «يحرم عليك ترك الصلوة».

به عبارت ديگر، مقصود از عينيت، همان است كه از آن به دلالت مطابقى تعبير مى شود و معناى آن دلالت لفظ بر تمام معناى موضوع له است.

جزايرى، محمدجعفر، منتهى الدراية فى توضيح الكفاية، ج 2، ص 422.

عراقى، ضياء الدين، نهاية الافكار، ج 2،1، ص 360.

آخوند خراسانى، محمد كاظم بن حسين، كفاية الاصول، ص 160.

فاضل لنكرانى، محمد، سيرى كامل در اصول فقه، ج 6، ص 21.

اقتضاى فعلى

فعليت داشتن دلالت چيزى بر چيزى

اقتضاى فعلى، مقابل اقتضاى شأنى بوده و به اين معنا است كه دلالت چيزى بر چيزى فعليت داشته باشد و متوقف بر قرينه يا عدم مانع نباشد.

براى مثال، «ميرزا حبيب الله رشتى(رحمه الله)» در كتاب «بدايع الافكار» مصداق اقتضاى فعلى را دلالت لفظ بر معنا، بنا بر مبناى وضعى بودن علاقه بين لفظ و معنا» دانسته است[1]

[1]رشتى، حبيب الله بن محمد على، بدايع الافكار، ص 35

اقتضاى لفظى

دلالت بر چيزى به وسيله لفظ

اقتضاى لفظى، مقابل اقتضاى عقلى مى باشد و آن، اقتضا در معناى دلالت لفظى است; يعنى لفظ، بر چيزى دلالت كند، مانند: ديدگاه گروهى از اصوليون در بحث «اقتضاى امر به