استحسان به قرآن

ر.ك: استحسان قرآن

استحسان به قياس خفى

ر.ك: استحسان قياسى

استحسان به مصلحت

ر.ك: استحسان مصلحى

استحسان به نص

ر.ك: استحسان نص

استحسان سنت

خروج از حكم قياس يا قاعده عام به سبب تمسك به سنّت نبوى در مورد خاص

استحسان سنت از اقسام استحسان نص و به معناى خروج حكم موضوعى خاص از شمول حكم كلى به دست آمده از راه قياس، به سبب استنباط حكم آن موضوع از راه تمسك به سنت نبوى، مى باشد.

به بيان ديگر، از راه سنت نبوى، حكم مسئله اى به دست مى آيد و اين امر موجب خروج آن از تحت حكم كلى اى مى گردد كه در گذشته از طريق قياس براى آن اثبات شده است.

براى مثال، مقتضاى قياس (قاعده كلى) فساد روزه به سبب خوردن و آشاميدن مى باشد، چه اين خوردن و آشاميدن از روى فراموشى باشد و چه به عمد; ولى نصى از رسول خدا(صلى الله عليه وآله)وارد شده است كه خوردن و آشاميدن از روى فراموشى را موجب بطلان روزه نمى داند (من اكل او شرب ناسيا فليتمّ صومه فانما اطعمه الله و سقاه). در اين جا، وجود نص، سبب خروج اين مصداق از حكم كلى استنباط شده از قياس مى گردد.

به اين صورت، حكم به بقاى روزه كسى كه از روى فراموشى بخورد يا بنوشد، استثنا بر حكم كلى اى است كه از قياس (هر گونه مفطرى موجب فساد روزه است) به دست آمده است.

نيز ر.ك: استحسان نص.

زحيلى، وهبه، الوجيز فى اصول الفقه، ص 87.

زحيلى، وهبه، اصول الفقه الاسلامى، ج 2، ص 743.

ابو زهره، محمد، اصول الفقه، ص 249.

استحسان ضرورت

عدول از حكم قياس يا قاعده عام در مورد خاص، به سبب ضرورت

استحسان ضرورت، به معناى عدول از حكم قياس به سبب ضرورت ايجاب كننده آن مى باشد; براى مثال، از نظر اسلام نگاه به بدن نامحرم و لمس كردن آن حرام است، اما اگر ضرورت ايجاب كند مى توان بر خلاف اين حكم رفتار نمود; براى مثال، پزشك جراح و قابله مجازند به هنگام ضرورت، به بدن نامحرم نگاه كرده يا آن را لمس نمايند.

در كتاب «اصول الفقه» آمده است:

«الاستحسان بالضرورة: و هو ان توجه ضرورة تحمل المجتهد على ترك القياس و الاخذ بمقتضى ضرورة او الحاجة مثل تطهير الآبار و الاحواض التى تقع فيها نجاسة فمقتضى القياس انه لا يمكن تطهيرها بنزح الماء كله او بعضه لان نزح بعض الماء الموجود في البئر او الحوض لا يؤثر في طهارة الباقى فيها و نزح كل الماء لا يفيد في طهارة ما ينبع من ماء جديد لملاقاته محل النجاسة في قاع البئر وجدرانه»[1]

[1]زحيلى، وهبه، اصول الفقه الاسلامى، ج 2، ص 745

زحيلى، وهبه، الوجيز فى اصول الفقه، ص 88.

ابو زهره، محمد، اصول الفقه، ص 249.

محمدى، ابوالحسن، مبانى استنباط حقوق اسلامى يا اصول فقه، ص 244.

بحرالعلوم، محمد، الاجتهاد اصوله و احكامه، ص 104.

استحسان ظنى

عدول از حكم قياس يا قاعده عام به دليل مصالح جزئىِ مفيد ظنّ

استحسان ظنى، مقابل استحسان قطعى و به معناى عدول از حكم قياس به دليل مصالح جزئى مفيد ظن مى باشد. اين استحسان موجب ظن به حكم مى گردد. هرگاه بحث از «استحسان» به ميان مى آيد منظور همين نوع استحسان است كه در حجّيت آن بحث و گفتوگو است.

نيز ر ك: استحسان.

مكارم شيرازى، ناصر، انوار الاصول، ج 2، ص 531.

استحسان عرف

عدول از حكم قياس يا قاعده عام به سبب عرف

استحسان عرف، به معناى خروج از حكم كلى به دست آمده از قياس يا قاعده اى عام به سبب عرف است; براى مثال، قاعده كلى در اجاره اين است كه مشتمل بر جهل نباشد، اما نزد عرف مرسوم است كه اجاره حمام با اجرت معينى انجام مى شود و مورد اجاره كه مقدار آب مصرفى و مدت ماندن در حمام است، معين نشده و مجهول مى ماند.

زحيلى، وهبه، الوجيز فى اصول الفقه، ص 88.

ابو زهره، محمد، اصول الفقه، ص 249.

بحرالعلوم، محمد، الاجتهاد اصوله و احكامه، ص 103.

استحسان قرآن

عدول از حكم قياس يا قاعده كلّى به سبب آيه قرآن در مورد خاص

استحسان قرآن از اقسام استحسان نص به شمار مى رود و در جايى كاربرد دارد كه آيه اى از قرآن مجيد باعث خروج حكم